آسیبشناسی تبلیغ از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی (بخش سوم؛ آسیبهای دانشی)
تبلیغ دینی اگرچه جایگاهی سرنوشتساز در هدایت جامعه دارد، اما امروز با آسیبهایی مواجه است که میتواند کارآمدی تبلیغ را مخدوش سازد. یکی از مهمترین این آسیبها از نگاه رهبرمعظم انقلاب اسلامی کاستیها و آسیبهای دانشی و محتوایی است. بدون شکّ پرداختن دقیق به این کاستیها میتواند مبلغان را در ایفای رسالت خطیر خود یاری دهد تا تبلیغ دین بر پایه عقلانیت، آگاهی و بصیرت، و متناسب با نیازهای جامعه صورت پذیرد. در ادامه، برخی از مهمترین آسیبهای محتوایی در حوزه تبلیغ با تکیه بر اندیشه و رهنمودهای رهبرمعظم انقلاب، بررسی و تبیین خواهد شد.
۱. عدم اتقان در بیان محتوا
نخستین آسیب دانشی در تبلیغ دینی «عدم اهتمام در تهیه و تولید محتوا متقن» است. بیان «سخنان عوامانه و بیمطالعه»[۱]، «تکراری و سطح پایین»[۲]، «مشکوک و غیر قابل اثبات»[۳]، «نقلها، روایتها، حکایتها و استنتاجهای ضعیف»[۴] در مجالس دینی، نشان میدهد که برخی مبلغان از برنامهریزی و مطالعه لازم برای تولید محتوای مستند و قابل دفاع برخوردار نیستند. در همین راستا، رهبرمعظم انقلاب میفرمایند:
متأسفانه باید عرض کنم که گاهی چنین مواردی دیده میشود. یعنی بعضاً گویندهای در یک مجلس به نقل مطلبی میپردازد که هم از لحاظ استدلال و پایه مدرک عقلی یا نقلی سست است و هم از لحاظ تأثیر در ذهنِ یک مستمعِ مستبصر و اهل منطق و استدلال، ویرانگر است.[۵]
مبلغ دینی، با توجه به رسالت و تکلیفی که بر دوش او نهاده شده است، باید «مبتنی بر مبانی صحیح، عقلانی، متقن و متکی به مدارک»[۶] در عرصه تبلیغ فعالیت کند. «روحانی باید با اندیشه ناب اسلامی از بهترینش، مستدلترینش و قویترینش مجهّز باشد».[۷] ازاینرو «رعایت اتقان در بیان» تنها زمانی تحقق مییابد که پیش از آن، مطالعهای گسترده و آمادگی علمی لازم فراهم شده باشد. از منظر رهبرمعظم انقلاب، صدمه و آسیبی که دین از بیان سخنان غیرمتقنِ یک مبلغ دینی متحمل میشود، بهمراتب بزرگتر و مخربتر از حمله دشمنان به دین است. از همین رو، ایشان خطاب به مبلغان هشدار میدهند:
باید به فکر و منطقِ درست مجهز شویم، تا حرف سُست زده نشود. آنهایی که گفتهاند یکی از مؤثرترین حملهها، دفاعهای ناقص و بد است، حرف کاملاً درستی زدهاند. وقتی دفاع از دین، ضعیف و سُست و بد باشد، تأثیرش از حملهی به دین، بیشتر است؛ باید از این، به خدا پناه ببریم. مبادا در حرف و منبر و تبلیغ ما – آنچه به عنوان تبلیغ داریم انجام میدهیم – حرف سُست، بیمنطق و ثابت نشدهای وجود داشته باشد.[۸]
ایشان در یکی دیگر از بیانات خود خطاب به مبلغان میفرمایند:
یکی از موانع در این راه، عبارت است از سهلانگاری؛ یعنی هر حرفی که به ذهن کسی برسد و به عنوان دین بگوید؛ هرغیر متخصّص و ناواردی، آنچه را که به سلیقه خودش خوب میآید، به دین نسبت دهد و منعکس کند. این آفت است که به اشتباهها، به انحرافها، به التقاطها، به کجرویهای فکری و علمی و به دنبال آن به فاجعههای اجتماعی منتهی میشود.[۹]
متأسفانه برخی از مبلغان دینی نهتنها اهتمام لازم در تهیه محتوای مناسب برای تبلیغ ندارند، بلکه گرفتار آسیب «مجلسآرایی» نیز شدهاند و برای تحریک عواطف مخاطبان، به بیان مطالب نادرست و غیرواقعی روی میآورند.
۲. عدم آشنایی با علوم و مهارتهای گوناگون
آسیب دانشی دیگر در عرصه تبلیغ آن است که برخی مبلغان با علوم و مهارتهای لازم برای تبلیغ آشنایی کافی ندارند. پارهای از آنان بر این گماناند که تبلیغ نیازمند چنین سطحی از دانش و مهارت نیست؛ حال آنکه مبلغ، چون به دنبال اصلاح و ارتقای سطح فکری مردم در مسائل اسلامی است، افزون بر «آگاهی و بینش دینیِ وسیع و متنوّع»، باید نسبت به دانش ارتباطات ـ که ناظر به «چگونگی ارتباط با دلها و ذهنهای مخاطبان» است ـ شناخت لازم را داشته باشد. [۱۰] زیرا ارائه محتوای متقن و متناسب با نیازها و مسئلههای مخاطب، آن هم با بیانی نافذ و استوار و با بهرهگیری از شیوههای هنری، بدون استفاده از علوم و مهارتهای گوناگون میسّر نخواهد بود. در این زمینه، رهبرمعظم انقلاب در موارد متعدد مبلغان را توصیه کردهاند که نسبت به فراگیری علوم و مهارتهای مرتبط با تبلیغ اهتمام ورزند:
امروز نمیشود به همان روشهای قدیمی خودمان اکتفا کنیم؛ البته که جوان نمیآید. جوان را باید بشناسید؛ فکر او را باید بشناسید؛ آنچه را که به او هجوم آورده، باید بشناسید. تا میکروب و بیماری را نشناسید که علاج نمیتوان کرد. اینها همه ملایی میخواهد. درس خواندن، مطالعه کردن و کار کردن، که همهی اینها زیر عنوان مهارتهای دینی خلاصه میشود.[۱۱]یک مبلغ دین، اگر تاریخ نداند، اگر کلام نداند، اگر حدیث نداند، اگر تفسیر نداند، این ناقص است.[۱۲] در گفتن و شنیدن واستفسار کردن و در انتخاب مخاطب و نشاندن نکتهها در جای ذهن او، از روشهای صحیح روانشناسی تبلیغی استفاده کنید.
ایشان بر این باورند که مبلغان دینی باید «مایههای علمی و روشنفکری» خود را پیوسته افزایش داده و بهروز نگه دارند. کسی که متصدی هدایت فکری جامعه است، باید ذهن خود را روزبهروز تغذیه و تقویت کند و معارف تازه و آگاهیهای نو را برای خویش فراهم سازد[۱۳]؛ زیرا عقبماندگی در این عرصه، روند تبلیغ را دچار اختلال و کاستی میکند. بهعنوان نمونه، با توجه به اینکه جریان عمومی ذهن بشر امروز مبتنی بر «عقلگرایی تجربی» است، شکستن جزمیت آن نیازمند تسلط بر برخی علوم و مباحث تخصصی است تا بتوان با استدلال صحیح به نقد و ابطال آن پرداخت. از نگاه رهبر معظم انقلاب، «حدّ کافیِ آشنایی با علوم اسلامی» در آثار شهید مطهری تجسّم یافته است. ایشان معتقدند که هر مبلغی اگر کتابهای استاد مطهری را با دقت بخواند و در آنها تأمل و تعمق داشته باشد، به سطحی از توانایی میرسد که میتوان او را یک «روحانی کافی» برای محیطهای دانشگاهی دانست. [۱۴] علت این تأکید، جامعیت، تنوع، گستردگی و استحکام علمیِ کمنظیری است که مجموعه آثار شهید مطهری دربردارد[۱۵]؛ مجموعهای که هم بنیانهای فکری دین را تبیین میکند و هم قدرت پاسخگویی به مسائل جدید را به مخاطب میبخشد. همین ویژگیها سبب شده است که رهبر معظم انقلاب در مناسبتهای مختلف، طلاب و فضلای حوزه را بارها به مطالعه مستمر و جدی آثار ایشان توصیه کنند:
از چیزهایی که برای صاحبان فکر و کسانی که میخواهند افکار اسلامی را برای مردم بیان کنند – مبلّغان دینی، اهل منبر، سخنگویان دینی – واقعاً لازم میدانم، این است که یک دوره کتابهای مرحوم مطهری را بخوانند.[۱۶]
۳. تقلیل محتوای تبلیغی به ابعاد فردی
از دیگر آسیبهای دانشی و محتوایی در عرصه تبلیغ دینی، فروکاستن معارف الهی به سطحی صرفاً فردی و اخلاقی است؛ گویی دین، برخلاف حقیقت خود که مکتبی حیاتبخش و جامع است، تنها برای ساماندادن به رفتارهای شخصی نازل شده باشد. حال آنکه اگر هدف تبلیغ دینی بر پایه آیه «وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ»[۱۷] دعوت به عبودیت خدا و نفی طاغوت است، نمیتوان عبودیت را امری محدود به حوزه فردی قلمداد کرد. گستره عبودیّت، بخش وسیعی از حیات انسان را دربرمیگیرد و همه عرصههای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را شامل میشود؛ ازاینرو دعوت تبلیغی نیز باید این جامعیت را منعکس سازد. در همین زمینه رهبر معظم انقلاب خطاب به اعضای مجلس خبرگان میفرمایند:
در نظام اسلامی وظیفهی علما فقط گفتنِ مسئلهی نماز و روزه نیست، مردم را بیدار میکنند، هوشیار میکنند، حقایق را به مردم میگویند، بصیرتافزایی میکنند.[۱۸] دین فقط چند مسئله فقهی و فرقهای نیست. توحید، معنویت، سیاست و حکومت اسلامی را برای مردم تشریح کنید. حاکمیت اسلام جزو معارف عالیه اسلامی است.[۱۹]
برخی از مهمترین مسئلههای اجتماعی که در بیانات متعدد رهبرمعظم انقلاب مورد تاکید قرار گرفته عبارتاند از: منطق مواجهه با حوادث گوناگون، بصیرتافزایی و هدایت سیاسی[۲۰]، وظایف مردم در قبال حکومت[۲۱]، وحدت آحاد مردم[۲۲]، مقابله با خرافات و انحرافات[۲۳]، تبیین اصول و مبانی تفکر انقلابی[۲۴]، پرداختن به نعمت تشکیل نظام اسلامی. روحانیت شیعه نباید از این حقیقت غفلت کند که فرصتهای بینظیری که امروز در عرصه تبلیغ در اختیار دارد، بیتردید از برکات انقلاب اسلامی است. پیش از پیروزی انقلاب، مسیر و جهتگیری حکومتهای طاغوتی اساساً ضدّ دین بود؛ اما امروز یک مبلغ دینی وقتی در رسانه ملی حضور مییابد، میلیونها نفر سخن او را میشنوند و پیام دین در مقیاسی گسترده به جامعه منتقل میشود. [۲۵] افزون بر این، باید دانست که نیازهای حقیقی انسان تنها در سایه حاکمیت دین تأمین میگردد. [۲۶] با وجود چنین نعمتی، و با اینکه رهبر معظم انقلاب بارها تأکید کردهاند که از ارزش و اهمیت نظام اسلامی غفلت نشود، هنوز بخش قابل توجهی از مبلغان توجه و اهتمام لازم نسبت به این مطالبه مهم معظمله را نشان نمیدهند. ایشان ضمن تأکید بر ضرورت تبیین حقیقت و اهداف نظام اسلامی، درباره پیامدهای بیتوجهی به این مسئله هشدار داده و میفرمایند:
اگر کسی غفلت و بیتوجهی کند، طوری عمل کند و طوری حرف بزند که خدای نکرده به این معروف صدمهای وارد بیاید یا امر به آن نکند یا حتی ترغیب بر آن نکند هر معروف دیگری را هم که بزرگ بدارد یقیناً جبران این کار نخواهد کرد و این ضرر را نخواهد پوشاند.[۲۷]
جمعبندی
این یادداشت با تکیه بر رهنمودهای رهبر معظم انقلاب، به آسیبهای دانشی و محتوایی تبلیغ دینی میپردازد؛ مهمترین این آسیبها، سستی در تولید محتوای متقن، بیاطلاعی از علوم و مهارتهای لازم و فروکاستن دین به امور فردی است. بیان مطالب ضعیف و بیپایه، ناآشنایی با دانشهایی چون ارتباطات و روانشناسی تبلیغ، و غفلت از ابعاد اجتماعی، سیاسی و تمدنی دین، کارآمدی تبلیغ را مخدوش میکند. این نوشتار نشان میدهد که ارتقای سواد علمی مبلغ، بهرهگیری از آثار اندیشمندانی چون شهید مطهری، و توجه به جایگاه نظام اسلامی، شرط ضروری برای تبلیغی اثرگذار و متناسب با نیازهای جامعه امروز است.
حجتالاسلام رضا احمدی
[۱] بیانات در دیدار مسئولان دفاتر نمایندگی ولی فقیه در دانشگاهها. ۱۲/۰۲/۱۳۷۳.
[۲] بیانات در پاسخ به مدیران و مسئولان نشریات دانشجویی. ۰۴/۱۲/۱۳۷۷.
[۳] بیانات در دیدار ائمه جمعه اهل قلم. ۰۸/۱۱/۱۳۸۰.
[۴] بیانات در جمع فضلا، طلاب و روحانیون مشهد. ۰۴/۰۱/۱۳۶۹.
[۵] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون کهگیلویه و بویراحمد. ۱۷/۰۳/۱۳۷۳.
[۶] بیانات در دیدار مسئولان سازمان تبلیغات اسلامی سراسر کشور. ۰۶/۰۲/۱۳۷۲.
[۷] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۲۶/۰۳/۱۳۷۲.
[۸] بیانات در دیدار روحانیان و مبلغان در آستانهی ماه محرم. ۰۵/۱۱/۱۳۸۴.
[۹] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. 23/۰۹/۱۳۷۷.
[۱۰] بیانات در دیدار علما و روحانیون استان گیلان. ۱۲/۰۲/۱۳۸۰.
[۱۱] بیانات در دیدار روحانیون استان سمنان. ۱۷/۰۸/۱۳۸۵.
[۱۲] بیانات در دیدار اعضای جامعه المصطفی العالمیه. ۰۷/۰۰/۱۳۸۸. « با قرآن مأنوس باشد؛ در احادیث غور بکند و کرده باشد؛ با افکار نوی مربوط به مذهب و دین آشنا باشد؛ اهل تحقیق دربارهی مسایل دینی و افکار دینی باشد؛ نه فقط آشنایی با دین به تنهایی، بلکه در کنار مسایل دینی، پارهیی افکار فلسفی و بینشهای اجتماعی هست که از آنها هم باید طعمی چشیده و آگاهییی داشته باشد؛ و چون بنا دارد که اسوهی جهاد و مبارزه را به مردم معرفی کند، در این کار باید دقتنظر و وسواس داشته باشد». بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۲۰/۰۴/۱۳۷۰.
[۱۳] بیانات در دیدار امام جمعه و روحانیون نوشهر. ۲۹/۰۲/۱۳۷۸.
[۱۴] بیانات در دیدار مسئولان دفاتر نمایندگی ولی فقیه در دانشگاهها. ۰۸/۰۲/۱۳۷۳.
[۱۵] بیانات در دیدار روحانیون استان مازنداران. ۲۲/۰۷/۱۳۷۴. بیانات در دیدار خانواده شهید مطهری. ۱۲/۰۲/۱۳۷۷.
[۱۶] بیانات در دیدار اعضای کنگرهی حکمت مطهر. ۱۸/۱۲/۱۳۸۲. «خواندن و بازخواندن و بازخواندن و فکر روی آثار شهید مطهری برای مبلیغین ما، یک امر واجبی است. لازم است سطحشان را بیاورند به این سطح». بیانات در دیدار علما و روحانیون استان یزد. ۱۲/۱۰/۱۳۸۴.
[۱۷] نحل (۱۶): ۳۶.
[۱۸] بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری. ۱۵/۱۲/۱۳۹۲.
[۱۹] بیانات در دیدار علما و فضلای شیعه و سنی سیستان و بلوچستان. ۰۴/۱۲/۱۳۸۱.
[۲۰] بیانات در دیدار روحانیون. ۰۵/۱۱/۱۳۷۳. بیانات در دیدار گروهها و جریانهای مختلف حوزوی. ۱۱/۰۵/۱۳۶۸. https://khl.ink/f/2151 . بیانات در دیدار برخی دوستان معظم له. ۰۳/۰۱/۱۳۷۹.
[۲۱] بیانات در دیدار گروهها و جریانهای مختلف حوزوی. ۱۱/۰۵/۱۳۶۸.
[۲۲] همان.
[۲۳] بیانات در حرم مطهر رضوی. ۰۱/۰۱/۱۳۷۶. « در کنار ترویج و تبلیغ معارف اصیل دینی و اسلام ناب، باید با خرافات مبارزه کرد. کسانی دارند روزبهروز خرافات جدیدی را وارد جامعهی ما میکنند. مبارزهی با خرافات را باید جدی بگیرید». بیانات در دیدار روحانیون استان سمنان. ۱۷/۰۸/۱۳۷۵. « امروز دستها، زبانها، نوشتهها و امواج تبلیغاتی، در این امر واضح ایجاد خدشه و درباره آن، سؤال ایجاد میکنند. بایستی این را در ذهنها مستحکم کنید». بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۰۲/۰۲/۱۳۷۷. «هر عالم و هر فرد روحانی اگر اهتمام عمدهاش را فراموش کند بلاشک از کار خود خواهد ماند و اهتمام اصلی یعنی تبلیغ از دست خواهد رفت یا ناثص و ضعیف میشود. اهتمام عمده یک عالم چیست؟ هدایت مردم به اسلام و امروز به حکومت اسلامی». بیانات در دیدار آقای یثربی. ۰۲/۱۲/۱۳۷۸.
[۲۴] بیانات در جمع فضلاء،طلاب و روحانیون مشهد. ۰۴/۰۱/۱۳۶۹.
[۲۵] بیانات در دیدار علما و روحانیون خراسان شمالی. ۱۹/۰۷/۱۳۹۱.
[۲۶] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۰۲/۰۲/۱۳۷۷
[۲۷] بیانات در ابتدای درس خارج فقه. ۱۳/۰۱/۱۳۷۹
