بدون تردید یکی از بحث برانگیز ترین موضوعات درباره برنامه ریزی نظام آموزشی حوزه موضوع آزاد بودن یا تحت برنامه بودن دروس حوزه است. برخی به گونه ای وانمود می کنند که گویا تمام مشکلات آموزش حوزه خلاصه در این می شود که درس ها به صورت آزاد برگزار می شود و تلاش می کنند عمده آسیب ها را متوجه این مسئله کنند. اما در مقابل عده ای به گونه دیگری تلاش دارند وانمود کنند که همه مشکلات آموزش حوزه را مرتبط به تحت برنامه بودن و مدارس تخصصی جلوه دهند. برخی نیز نگاهی معتدل و واقع بینانه دارند و تلاش می کنند به رویکردی واقع بینانه به مزیت ها و آسیب های هرکدام از این روش ها بپردازند.

رهبر معظم انقلاب با اشاره به مزیت آزاد بودن انتخاب استاد در حوزه می فرماید:

«ما در حوزه‌ی علمیه شیوه‌های بسیار خوبی رائج داریم، از قدیم معمول بوده؛ شیوه‌ی انتخاب آزادانه‌ی استاد به وسیله‌ی طلبه. طلبه وارد حوزه که میشد و میشود، میگردد استاد مورد قبول و مورد علاقه‌ی خودش را پیدا میکند، به درس او می‌رود.»^[۱]

حجت‌الاسلام و المسلمین هادوی تهرانی نیز معتقد است:

«بزرگترین اشتباه، از بین بردن حوزه آزاد به بهانه بی‌نظمی بوده است. حضور و غیاب‌ها نرم افزاری و کامپیوتری شده است. در روزگاری همین مدرسه مبارکه آیت‌الله گپایگانی رضوان الله علیه حدود ۱۲ هزار طلبه و ۳۰۰ استاد داشت؛ عددی که نسبت به مراکز علمی جهان هم عدد بزرگ و قابل توجهی است؛ با این حال، تعداد کارمندان آن، بسیار محدود و اندک بودند؛ چرا که هم اساتید و هم طلاب به موقع سر درس‌‌ می‌آمدند. مدیریت حوزه سازمان عریض و طویلی ایجاد کرده که هزینه بسیار بالایی دارد و نتیجه آن هم مطلوب نبوده است که آن را هم‌‌ می‌بینیم.»^[۲]

حجت الاسلام و المسلمین  علی اصغر همتیان معاون سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم نیز معتقد است:

«دروس آزاد همواره مورد تاکید مراجع، بزرگان  و مسئولان حوزه علمیه قم بوده است و بخش اساسی دروس حوزه علمیه قم به شمار می‌آید. آیت الله اعرافی مدیر محترم حوزه های علمیه نیز بارها و بارها بر تقویت دروس آزاد تاکید داشته و حتی توصیه به راه اندازی دروس آزاد در برخی از دروس پایه های ۵ و ۶ سطح یک طبق آیین نامه و ضوابط خاصی داشته و دارند. دروس آزاد محل رشد و تعالی طلاب و اساتید بوده و هست. دروس آزاد شاهراه جریان زنده و پویای علم و دانش در حوزه علمیه بوده و در فضای دروس آزاد بستر رشد و تعالی طلبه و استاد فراهم است.»^[۳]

با وجود اینکه مرکز مدیریت حوزه های علمیه نیز مدعی است در صدد تقویت دروس آزاد است با این وجود اما آنچه مشهود است خلاف این ادعاست و دروس آزاد از رونق افتاده است اما مسئولین مدعی اند که تنها از تمرکز دروس آزاد در مدرس های اطراف حرم کاسته شده و مدرس های دیگری در مناطق مختلف قم تاسیس شده که چاره ای جز این نیز نبوده است مانند منطقه پردیسان.  این در حالی است که باتوجه به مشکلات حاد معیشتی طلاب در حال تحصیل و حمایت مالی مدارس تحت برنامه شاهد استقبال طلاب از این مدارس شده است و بالتبع دروس آزاد از رونق افتاده است.

حجت‌الاسلام مرتضی ترابی دروس آزاد را جریان اصلی حوزه های علمیه تلقی می کند و آن را محور علوم حوزوی معرفی می کند و  برای دروس آزاد مزیتی هایی بیان می کند از جمله: استقلال و عدم وابستگی به مراکز قدرت، اجتناب از انگیزه های مادی، انتخاب استاد به نحو احسن و پیشرفت علمی قوی تر و عمیق تر.^[۴]

از طرف دیگر به برخی آسیب های دروس آزاد اعتراف دارد که عبارتند از: بی نظمی، مشکل نبود مدرک، و عدم پاسخگویی به نیاز های جامعه.

حجت‌الاسلام موسوی فخر نیز معتقد است غیر از بحث نظم و انضباط که در دروس تحت برنامه بهتر است اما دروس آزاد مزیت های دیگری دارند که این نقیصه را جبران می کند، مانند استقلال حوزه و حق انتخاب استاد و علم محور بودن آن، زیرا هدفشان این است که فقط علم بیاموزند چرا که نه مدرکی است و نه شهریه‌ای؛ از این‌رو آن هویت علمی درس آزاد بسیار با ارزش است و این یک مزیت است.^[۵]

در اینکه دروس آزاد مزیت هایی دارد جای تردیدی نیست اما معایبی نیز دارد که به نظر می رسد قابل برطرف شدن است. مهمترین عیب آن بحث نظم و انضباط است که باید آن را مدیریت کرد. البته ناگفته نماند برخی جریانات حوزوی ممکن است بخاطر اهداف جناحی و سیاسی خود بر دروس آزاد اصرار کنند و انگیزه های دیگری از طرح این بحث داشته باشند که نباید از آن غفلت کرد.

دروس آزاد و انتخاب آزاد اساتید یکی از مزیت های کم نظیر نظام آموزشی حوزه علمیه است که باید حفظ شود و در عین حال آسیب های آن برطرف شود. یکی از مهمترین آسیب های دروس آزاد این است که شاید نظم مطلوب را نداشته باشد ولی با ثبت دقیق حضور و غیاب ها می‌توان این نقیصه را نیز برطرف نمود. درباره مساله حضور و غیاب، بند ۲۴ از مصوبه ۱۰۷۶ میتواند راهگشا باشد؛ در این بند، اینگونه تاکید شده است: «بر تداوم روش حضور و غیاب فعلی و تأکید بر روش‌های تربیتی و ایجاد روحیه معنوی جهت حضور منظم طلاب در کلاسهای درس از طریق اساتید اخلاق، اهتمام ویژه صورت گیرد.»^۶

بنابراین می توان با برطرف کردن برخی معایب دروس آزاد مثل بی نظمی از مزایای فراوان آن بهره برد ضمن اینکه باید مراقب بود تا برخی جریانات سیاسی از ظرفیت دروس آزاد سوء استفاده نکرده و آن را در جهت منافعی جناحی سوق ندهند.

حجت‌الاسلام محمدمهدی فریدونی

[۱]. بیانات حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (حفظه‌الله) در دیدار طلاب و فضلا و اساتید حوزه علمیه قم‌، (۳۰/۷/۱۳۸۹)، 

[۲]. منبع

[۳]. منبع

[۴]. منبع

[۵]. منبع

[۶] . مصوبه ۱۰۷۶ شورای عالی حوزه‌های علمیه