تردیدی در این زمینه وجود ندارد که بخش قابل توجهی از آسیب‌های تبلیغی ناظر به روش‌های مؤثر و کارآمد در تبلیغ آموزه‌های دینی است. در ادامه به برخی از مهم‌ترین آسیب‌های روشی مبلغان از منظر رهبر معظم انقلاب اشاره می‌گردد:

۱. بی‌توجهی به اقتضائات تبلیغ در دوران حاکمیت اسلام

تبلیغ دین در دوران حاکمیت دین با دوره‌ای که دین حاکم نیست تفاوت‌های اساسی دارد. یکی از این تفاوت‌ها در نحوه پرداختن و طرح مسائل دینی بروز می‌کند. برای نمونه، در دوره‌ای که دین در ساختار قدرت حضور ندارد، مسئله صبر عمدتاً در سطح فردی طرح می‌شود؛ مبلّغ به فرد می‌آموزد چگونه سختی‌های شخصی، رنج‌ها و فشارهای درونی خود را تحمل کند و به ثبات روحی برسد. اما در دوره حاکمیت دین، موضوع صبر از سطح فردی فراتر می‌رود و به مسئله‌ای اجتماعی بدل می‌شود. جامعه دینی در این وضعیت با مجموعه‌ای از مشکلات، موانع و فشارهای مختلف داخلی و خارجی روبه‌رو است؛ از چالش‌های اقتصادی و فرهنگی تا فشارهای سیاسی و بین‌المللی. در چنین شرایطی صبر تنها یک فضیلت فردی نیست، بلکه یک نیاز عمومی برای حفظ انسجام اجتماعی، تداوم مسیر اصلاح و پیشبرد اهداف کلان جامعه دینی است. از این رو در دوران حاکمیت دین، مبلّغ باید مقوله صبر را با سطحی از توجه اجتماعی طرح کند و آن را در نسبت با واقعیت‌های بیرونی، نیازهای جمعی و مقتضیات زمانه تبیین نماید. [۱] رهبر معظم انقلاب دربارۀ گستره تبلیغ در دوران حاکمیت دین می‌فرمایند:

در دوران حاکمیت اسلام، دین عبارت از مجموعه مسائل زندگی است که سیاست هم جزو آن است، اداره حکومت هم جزو آن است، مسائل ارتباطات خارجی و موضعگیریهای مسلمانان در مقابل جناحهای مختلف دنیا هم جزو آن است، مسائل اقتصادی هم جزو همین مجموعه است، ارتباط اشخاص با یکدیگر و رعایت اخلاق در امور مختلف زندگی هم جزو آن است. دین، یک مجموعه است که شامل مسائل شخصی و فردی، مسائل اجتماعی، مسائلی که دست‌جمعی باید انجام گیرد، مسائلی که ولو اجتماعی است، ولی یک یک افراد میتوانند آن را انجام دهند و مسائلی که مربوط به سرنوشت دنیا یا سرنوشت آن کشور است، میشود. وقتی که میخواهیم تبلیغ کنیم، یعنی تبلیغِ همه اینها.[۲]

در این دوره، همان‌گونه که قرآن کریم و پیامبر اکرم در دوران حکومت اسلامیِ مدینه به چالش‌ها و بحران‌ها پاسخ فوری می‌دادند، مبلغان دینی نیز موظف‌اند در دوران انقلاب اسلامی ـ که دین در جایگاه حاکمیت قرار گرفته است ـ به چالش‌های فکری پاسخ روشن، مستدل و به‌موقع ارائه کنند. بدیهی است که این ضرورت برخاسته از اقتضائات دوره حاکمیت دین است. [۳]

در این دوره همانطور که قرآن کریم و پیغمبراکرم در دوره حکومت اسلام در مدینه به چالش‌ها و بحران‌ها پاسخ فوری می‌داد مبلغان دینی نیز وظیفه دارند در دوره انقلاب اسلامی که دین حاکم شده به چالش‌های فکری پاسخ روشن و فوری بدهند. بدیهی است که چنین ضرورتی ناشی از اقتضائات دوره حاکمیت دین است.

۲. رویکرد افراطی در استفاده از تکنولوژی و فناورهای ارتباطی

در دوران کنونی که تکنولوژی و فناوری‌های ارتباطی بر تمامی ساحت‌ها و ابعاد زندگی بشر سایه افکنده و به‌صورت فراگیر در جریان است، بی‌توجهی به ابزارهای نوین رسانه‌ای در عرصه تبلیغ، امری غیرعقلانی به شمار می‌آید. از همین رو رهبر معظم انقلاب مبلغان دینی را توصیه کرده‌اند که در فعالیت‌های تبلیغی خود از وسایل ارتباط جمعی و ابزارهای نوین رسانه‌ای بهره‌گیری کنند. [۴] اما ایشان به این نکته مهم نیز تصریح داشته‌اند که در به‌کارگیری این ابزارها و روش‌های تبلیغی نوین نباید گرفتار رویکرد افراط‌گرایانه شد. اساساً اگر مبلّغ، فناوری و ابزارهای ارتباطی را به‌درستی نشناسد و بدون آگاهی لازم وارد این عرصه شود، در بسیاری از موارد، تبلیغ رسانه‌ای می‌تواند برای خود او و نیز برای مخاطبان آسیب‌زا باشد. برخی از پیامدهای رویکرد افراطی در استفاده از تکنولوژی و فناوری‌های ارتباطی عبارت‌اند:«کاهش اقبال عمومی به آیین‌ها و سنت‌های دینی»، «از دست دادن ظرفیت و کارکردهای اجتماعی آیین‌ها و سنت‌های دینی»، «سطحی شدن باورهای دینی».

مبلغان باید توجه داشته باشند که در ارتباط بی‌واسطه و مستقیم، اثری وجود دارد که در هیچ‌یک از ابزارهای ارتباطی دیگر یافت نمی‌شود. با وجود این حقیقت، در میان مبلغان دینی افرادی دیده می‌شوند که بر این باورند با رواج و گسترش رسانه‌های جدید ارتباطی، تبلیغ سنتی دیگر کارایی ندارد. رهبر معظم انقلاب با توجه به اهمیت و حساسیت این آسیب، در موارد متعدد نسبت به این رویکرد افراطی هشدار داده[۵] و تأکید کرده‌اند که آثار تبلیغ سنتی در هیچ‌یک از ابزارها و روش‌های نوین تبلیغی قابل جایگزینی نیست. [۶]اساساً تبلیغ بی‌واسطه در منظومه فکری رهبرمعظم انقلاب از «موفّق‌ترین و ماندگارترین و عمیق‌ترین»[۷]، «کارآمدترین و موثرترین»[۸] روش‌های تبلیغی است روحانیت و حوزه‌های علمیه به هیچ قیمت نباید این روش را از دست بدهند.[۹] ایشان در یکی سخنان خود خطاب به مبلغان دینی می‌فرمایند:

«مبادا کسی این‌طور تصوّر کند که با بودن رادیو و تلویزیون و ویدئو و این وسایل امروزی، دیگر منبر چه نقشی دارد؟ تبلیغ دین چه نقشی دارد؟ نه؛ آن تأثیری که گفتار یک انسان در یک مجلس – روبه‌رو، با گزینش مخاطبین، با انتخاب مطلب لازم – در ذهن مخاطبین میگذارد، به‌کلّی با هر نوع تبلیغ دیگر متفاوت است».[۱۰]

رهبرمعظم انقلاب برخلاف تصویر برخی افراد که معتقدند با «وسایل ارتباط جمعی مدرن» دوران تبلیغ سنتی به پایان رسیده است به صراحت اعلان می‌کنند که «هیچ چیز جای منبر را نمی‌گیرد».[۱۱] البته منظور ایشان از تبلیغ سنتی، صرف سخنرانی یک‌طرفه نیست بلکه «تعاطی و تعاطف» مبلغ با مخاطب با رعایت «شرایط فنی منبر» مدنظر است.[۱۲]

۳. عدم شناخت فضای روحی و روانی مخاطب

مبلغان در امر تبلیغ دین باید به یکی از مهم‌ترین مقدمات کار یعنی «مخاطب‌شناسی» توجه داشته باشند. لازم است ظرفیت‌ها، استعدادها و فضای فکریِ حاکم بر مخاطبان خود را به‌درستی بشناسند و متناسب با همان، معارف دینی را بیان کنند.[۱۳] ادبیات حاکم بر ارائه محتوای تبلیغی باید متناسب با فهم مخاطب باشد و نباید از تعابیر و الفاظی استفاده شود که برای مخاطب عمومی قابل فهم نیست.[۱۴] تردیدی در این مسئله نیست که اگر مخاطب به‌درستی شناخته نشود، محتوا نیز متناسب با فهم او تنظیم و بیان نخواهد شد. رهبرمعظم انقلاب در این زمینه می‌فرمایند:

من غالباً به رفقای طلبه این سفارش را می‌کنم که ما باید ببینیم مخاطبان چه کسانی هستند و ظرفیت ذهن آنها چیست؟ به تناسب آن، خود را برای روشنگری و تعلیم و تزریق معرفت … آماده کنیم.[۱۵]

گام نخست در مخاطب‌شناسی نیز تفکیک آنان است. « باید قشرها را از هم تفکیک کرد؛ دختران جوان، پسران جوان، کودکان، اساتید علوم جدید، دانشمندان، توده و عامه‌ی مردم، زنانِ در خانه؛ هر کدام از اینها مطالبی میخواهند».[۱۶] شایان ذکر است که مخاطب‌شناسی یک توانایی غریزی نیست. «چنین مسائلی اکتسابی و یادگرفتنی است و مبلغ باید تعلیم ببیند که چه نوع برخوردی در کجا و نسبت به چه کسی مناسب است یا مناسب نیست».[۱۷]مسئله‌ی دیگر، تناسب زمان ارائه‌ی محتوا با ظرفیت مخاطب است. پیام نباید آن‌قدر طولانی شود که خستگی و نارضایتی مخاطب را به‌دنبال داشته باشد. اهل‌بیت در روایات متعددی بر رعایت اعتدال و گزیده‌گویی تأکید کرده‌اند.[۱۸]

در تبلیغ دینی، اساس کار بر فهم درست مسئله‌ها و نیازهای واقعی مخاطبان است[۱۹]؛ هنر مبلغ آن است که بتواند نیازها و پرسش‌های نهفته مخاطب را شناسایی کرده و او را با آنچه برای امروز او ضرورت دارد آشنا سازد[۲۰]. با این حال، بررسی محتوای تبلیغی رایج نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از تولیدات مبلغان معطوف به مسائل و نیازهای کنونی مخاطبان نیست. برای نمونه، دیده می‌شود که مبلغ به شبهه‌ای پاسخ می‌دهد که برای نسل جوان امروز موضوعیت ندارد، بلکه از جمله پرسش‌هایی است که در دوره‌های پیشین محل ابتلا بوده است[۲۱]. چنین ناهماهنگی‌ای نشان می‌دهد که خطای مخاطب‌ناشناسی و به‌روزرسانی‌نکردن ادبیات و موضوعات تبلیغی، از آسیب‌های جدی این عرصه است. ارتباط مؤثر میان مبلغ و مخاطب زمانی شکل می‌گیرد که مبلغ بتواند معارف دینی را متناسب با نیازها و مسئله‌های واقعی مخاطبان تبیین کند. در گذشته، شرایط فکری و فرهنگی جامعه به‌گونه‌ای بود که گاه یک جمله ساده می‌توانست تأثیری عمیق و فراگیر بر مخاطبان بگذارد. نقل شده است که مرحوم شیخ جعفر شوشتری روزی در مدرسه سپهسالار تهران بر فراز منبر فرمود: «بدانید خدایی هست.» همین جمله چنان با وضعیت ذهنی و روحی مردم آن عصر تناسب داشت که بسیاری از شنوندگان تحت تأثیر قرار گرفته و حتی بی‌هوش شدند. اما تکرار همان مضمون در فضای فکری‌ـ‌فرهنگی امروز نه‌تنها چنین تأثیری ندارد، بلکه ممکن است با بی‌تفاوتی یا خستگی مخاطب همراه شود. این تفاوت نشان می‌دهد که شناخت نیازهای فکری و فرهنگی روز و تنظیم محتوا بر اساس آن، از مهم‌ترین شروط موفقیت تبلیغ دینی است. رهبرمعظم انقلاب می‌فرماید:

مخاطب خودت را انتخاب کن، فکر او را بدان، متناسب با فکر او و آنچه که نیاز اوست از کتاب و سنت و از کلمات بزرگان، مطالب را در اختیارش بگذار.[۲۲] آن کس که میخواهد مخاطب خود را هدایت کند، ابتدا باید ببیند آن بخش جهالت او و آن بخش آسیب‌پذیر ذهن او، کجاست. باید آن امواجی را که بر روی ذهن مخاطبین شما تلاش و کار میکند تا تخریب نماید، بشناسید، تا بدانید جوان، چه چیزی را احتیاج دارد که به او بگویید. طوری نباشد که دهها سؤال در ذهن مخاطب ما وجود داشته باشد و ما به جای پاسخگویی به آن سؤالها و استفهامها، یک مطلب دیگر را که اصلاً برای او مورد سؤال نیست، مطرح کنیم.[۲۳] این شناختن نیازها، خیلی مهم است.[۲۴]

ایشان همچنین به فعالان مسجدی و مجموعه‌های فرهنگی ـ هنری توصیه می‌کنند که محتوای تبلیغی باید «متناسب با نیازهای جوانان» تولید شود. [۲۵] به تعبیر ایشان، «اول باید فهمید که سؤال او چیست و مشکلش کجاست.» [۲۶] این تأکید نشان می‌دهد که نقطه آغاز هر فعالیت تبلیغی، شناخت دقیق مسئله‌های ذهنی و چالش‌های واقعی مخاطب است. با این حال، اگر محتواهای ارائه‌شده در قالب تبلیغ سنتی مورد ارزیابی قرار گیرد، روشن می‌شود که بخش قابل توجهی از این محتوا ارتباطی با مسائل مبتلابه مخاطبان ندارد و نسبت چندانی با دغدغه‌های فکری و فرهنگی نسل امروز برقرار نمی‌کند. شاید بتوان گفت یکی از علل اصلی اینکه بخش قابل توجهی از مخاطبان در جلسات دینی به گفت‌وگوهای جانبی یا استفاده از تلفن همراه مشغول می‌شوند، آن است که مبلغ دینی در حال طرح مسائلی است که با دغدغه‌ها و پرسش‌های واقعی آنان بی‌ارتباط است. در نتیجه، مخاطب محتوایی را که مسئله او نیست جدی نمی‌گیرد و طبیعی است که توجه خود را از دست بدهد. [۲۷] برای دستیابی به مسئله‌ها، پرسش‌ها و چالش‌های مخاطبان راه‌های گوناگونی وجود دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: «ارتباط مستمر با مخاطبان»[۲۸]، «رصد دستگاه تبلیغاتی دشمن»[۲۹]، «مشورت و گفتگوی مبلغان با یکدیگر».

شهید مطهری را می‌توان در تاریخ معاصر نمونه‌ای تراز برای مبلغان دینی به‌سبب «زمان‌شناسی» و «مسئله‌محوری» دانست. واکاوی آثار ایشان نشان می‌دهد که بخش عمده مباحث و نوشته‌های وی در پاسخ به مسئله‌ها، پرسش‌ها و چالش‌هایی پدید آمده است که در دوره حیات او رواج یافته و ذهنیت جامعه، به‌ویژه نسل جوان و دانشگاهی، را تحت تأثیر قرار داده بود.

۴. بی‌توجهی به ضرورت ها و مقتضیات زمان

یکی دیگر از آسیب‌های روشی در عرصه تبلیغ دینی، بی‌توجهی گروهی از مبلغان به شرایط زمانی و مکانی است. ناآگاهی از مقتضیات عصر و محیط اجتماعی موجب می‌شود محتوای تبلیغی با واقعیت‌های زندگی مخاطبان هم‌خوان نباشد و کارآمدی لازم را نداشته باشد. رهبر معظم انقلاب نیز در دیدارهای متعدد با مبلغان و روحانیون، با تأکید بر اهمیت این موضوع، آنان را به درک درست زمانه، شناخت اقتضائات محیطی و تنظیم محتوا بر اساس شرایط فرهنگی و اجتماعی مخاطبان سفارش کرده‌اند.[۳۰] برای هر مبلغ دینی ضروری است که هنگام طرح یک مسئله، با توجه به شرایط زمانی و مکانی، به پیامدهای آن توجه کند؛ اینکه «به کجا ارتباط پیدا می‌کند، چه جریانی را در سطح جهان تقویت می‌کند و چه جریانی را تضعیف می‌کند».[۳۱] برای مثال، اگر مبلغی در منطقه‌ای حضور یابد که پیروان مذاهب مختلف اسلامی در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند، باید از بیان سخنان اختلاف‌برانگیز و تفرقه‌افکن خودداری کند؛ زیرا طرح نادرست برخی مسائل می‌تواند زمینه سوء‌استفاده دشمنان اسلام را فراهم سازد. رهبرمعظم انقلاب در این زمینه تاکید و تصریح نموده‌اند:

مبادا در منابر عمومی، در آن‌جایی که بایستی دین و اخلاق تبلیغ شود، مسائل اختلافی را مطرح و اختلافها را بزرگ کنید! دشمن سعی میکند اختلافات کوچک را بزرگ جلوه دهد.[۳۲]

پرداختن به مسائل فرعی و حاشیه‌ساز توسط برخی مبلغان، نتیجه عدم زمان‌شناسی و درک صحیح آنان از اولویت‌های جامعه است. گاهی اوقات، برخی از مبلغان دینی ناخواسته کاری را به‌آسانی برای دشمنان اسلام انجام می‌دهند که دشمنان با دشواری بسیار به دنبال تحقق آن هستند.[۳۴]  

۵. استفاده نکردن از شیوه‌ها و قالب‌های متنوع تبلیغی

یکی از مولفه‌های تاثیرگذار در تبلیغ «نحوه ارائه و ادای مطلب» است.[۳۵] به عبارت دیگر مبلغ در ارائه محتوا باید از شیوه‌ها و قالب‌های متنوع و ابزارهای کارآمد هنری استفاده نماید.[۳۶] حتی لازم است که دائماً ارزیابی کند چه شیوه‌ای «مطلوب‌تر، جذّاب‌تر و اثرگذارتر» است.[۳۷] رهبر معظم انقلاب معتقدند هنر مبلغ آن است که بتواند «برای معنایی که در ذهن خود دارد، قالبی رسا، زیبا و غیر قابل اشتباه درست کند».[۳۸] زیرا «خطای بزرگی است» اگر مبلغان بخواهند با ادبیات دوره‌های پیشین با مخاطبان خود سخن بگویند.[۳۹] امروز وسایل تبلیغ نوشتاری و گفتاری به‌قدری متنوع و زیاد است که اگر روحانیت دین از این قافله عقب بماند، قطعاً یک خسارت بزرگ تاریخی برای او پیش خواهد آمد.[۴۰] ایشان در یکی از بیانات خود خطاب به روحانیون می‌فرمایند:

ما باید خودمان را مجهّز کنیم؛ خیلى از ماها مجهّز نیستیم، خیلى از ماها نمیدانیم، نه از جنبه‌هاى نرم‌افزارى، نه از جنبه‌هاى سخت‌افزارى. بعضى‌ها با این روشهاى جدید اصلاً آشنایى ندارند، با رایانه و مانند آن اصلاً آشنا نیستند، معنایش را نمیدانند، اهمّیّت این کار را درک نمیکنند.[۴۱]

هر محتوای حقی باید در قالب مناسب که جاذبه داشته باشد ارائه گردد.[۴۲] باید آن را هنرمندانه بیان کرد تا بتواند اثر ببخشد.[۴۳] رهبرمعظم انقلاب در زمینه ابتکار و نوآوری در بیان معارف دینی خطاب به مسؤولان سازمان تبلیغات اسلامى سراسر کشور می‌فرماید:

همه‌ی قدرتهای انسانی و فکری خودتان را به کار بیندازید، برای این‌که حرف حق را با شیوه‌های نو، با زبانهای جدید و با استدلالهای تازه و آرایش خوب، بیان کنید.[۴۴]

ماجرای عاشورا یکی از موضوعات بسیار مهم در معارف دینی است که رهبرمعظم انقلاب تاکید دارد با استفاده از «بهترین زبان‌ها، شیرین‌ترین‌بیان‌ها، تواناترین نویسندگان و خوش‌فکرترین عاشوراشناس‌ها»[۴۵] معرفی گردد. یکی از دیگر از آموزه‌های دینی مهدویت است که ایشان تاکید دارند به دلیل ظرافت‌های که در آن وجود دارد باید با «شیوه‌های هنرمندانه تبلیغی» وارد شد.[۴۶]

برخی از قالب‌هایی که مبلغان دینی می‌توانند در تبلیغ از آن استفاده کنند عبارت‌اند از:

1. گزیده‌نویسی.[۴۷]
2. داستان‌نویسی طنزگونه.[۴۸]
3. هنر و سینما.[۴۹]
4. کتاب و مقاله.[۵۰]

۶. غفلت از فرصت‌های استثنایی در تبلیغ

پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای روحانیت شیعی در ایران فرصت‌های تبلیغی «بسیار بزرگ و استثنایی»[۵۱] به وجود آمده است که متاسفانه آنگونه که شایسته است از آن استفاده نشده است. همواره یکی از دغدغه‌های رهبرمعظم انقلاب در دیدار با مبلغان چگونگی استفاده از فرصت‌های تبلیغی ماننده ماه محرم و ماه رمضان بوده است.[۵۲] زیرا ایشان معتقد هستند که اگر مبلغان دینی در ماه محرم مخاطبان را به یک معرفت صحیح عاشورایی متصل نکنند این خطر وجود دارد که احساسات عاشورایی آن در خدمت سیاست‌های استکباری و طاغوتی قرار گیرد.[۵۳] این معرفت عاشورایی زمان محقق خواهد شد که به عناصر اصلی حرکت سیدالشهدا یعنی «عقلانیت»، «حماسه» و «عاطفه» پرداخته شود. در غیر این صورت اگر مبلغان دینی به مساله‌های اصلی و جدّی عاشورا نپردازند و دچار شعارزدگی شوند این فرصت را از دست خواهند داد. رهبرمعظم انقلاب در این زمینه می‌فرمایند:

این فرصت بزرگ را یادِ این بزرگوار به مبلّغان دین بخشیده است، که بتوانند تبلیغ دین را در سطوح مختلف انجام بدهند. هر یک از آن سه عنصر باید در تبلیغ ما نقش داشته باشد؛ هم صِرف پرداختن به عاطفه و فراموش کردن جنبه‌ی منطق و عقل که در ماجرای حسین‌بن‌علی نهفته است، کوچک کردن حادثه است، هم فراموش کردن جنبه‌ی حماسه و عزت، ناقص کردن این حادثه‌ی عظیم و شکستن یک جواهر گرانبهاست.[۵۴]

از نگاه رهبرمعظم انقلاب «افزایش محبت به اهل‌بیت»[۵۵]، «تبیین ابعاد حادثه»[۵۶] و «افزایش ایمان و معرفت دینی»[۵۷] سه کارکرد اصلی مجالس عزاداری سیدالشهدا است که رسالت اصلی آن بر عهده مبلغان دینی است.

حجت‌الاسلام رضا احمدی

---

[۱] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۱۳/۰۲/۱۳۷۶

[۲] همان.

[۳] بیانات در دیدار شاگردان معظم له. ۰۸/۰۱/۱۳۷۷.

[۴] « روحانیت باید از همه‌ی این وسایل ارتباط جمعی استفاده کند؛ از اینترنت و تکنولوژیهای جدید ارتباطاتی باید همه‌ی روحانیت برای دین استفاده کند». بیانات در دیدار روحانیون استان سمنان. ۱۷/۰۸/۱۳۸۵.

[۵] بیانات در دیدار روحانیون و مبلغان. ۰۵/۱۱/۱۳۷۳. بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۰۲/۰۲/۱۳۷۷.

[۶] بیانات در دیدار روحانیون و مبلغان. ۰۵/۱۱/۱۳۷۳. «هیچ مواجهه تلویزیونی و رادیویی و ماهواره‌ای و اینترنتی را نمی‌شود با این مواجهه مقایسه کرد که انسان بنشیند در مقابل مستمع، چشم به چشم و نفس به نفس حرف بزند». بیانات در دیدار علما و روحانیون استان خراسان رضوی. ۲۶/۰۲/۱۳۸۶.

[۷] بیانات در دیدار جمعی از علماء و روحانیون. ۰۳/۱۰/۱۳۷۶.

[۸] بیانات در دیدار ائمه جماعات مساجد استان تهران. ۳۱/۰۵/۱۳۹۵.

[۹] بیانات در دیدار جمعی از علماء و روحانیون. ۰۳/۱۰/۱۳۷۶.

[۱۰] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۰۲/۰۲/۱۳۷۷.

[۱۱] بیانات در دیدار جامعه وعاظ تهران. ۲۸/۱۰/۱۳۸۱.

[۱۲] همان.

[۱۳] یکی از ویژگی‌های انبیای الهی در دعوت مردم توجه به ظرفیت آنان بوده است. قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ : إِنَّا مَعَاشِرَ اَلْأَنْبِیَاءِ نُکَلِّمُ اَلنَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ . المحاسن  ج۱ ص۱۹۵.

[۱۴] «واعظ می‌باید متناسب با جمع مستمع صحبت کند. روشن است که جمع دانشجو، کاسب، عوام، شهری و روستایی، شیوۀ منبر خاص خود را می‌طلبد… نمی‌توان همیشه و همه‌جا با یک شیوه به منبر رفت». بیانات در دیدار جامعه وعاظ تهران. ۲۸/۱۰/۱۳۸۱.

[۱۵] بیانات در دیدار روحانیون عقیدتی ـ سیاسی ارتش و وزارت دفاع. ۲۴/۰۷/۱۳۸۱.

[۱۶] بیانات در دیدار مسئولان سازمان تبلیغات اسلامی. ۰۵/۱۲/۱۳۷۰.

[۱۷] بیانات در دیدار مبلغان و کارگزاران حج. ۱۶/۱۲/۱۳۷۵.

[۱۸]  قال امیرالمومنین: «خَیرُ الکلامِ ما لا یُمِلُّ و لا یَقِلُّ». غررالحکم ح ۴۹۶۹. «قَلِیلٌ تَدُومُ عَلَیْهِ، أَرْجَى مِنْ کَثِیرٍ مَمْلُولٍ مِنْهُ». نهج البلاغه حکمت ۲۷۸.

[۱۹] بیانات در دیدار علماء و روحانیون. ۰۲/۰۲/۱۳۷۷.

[۲۰] بیانات در دیدار علماء و روحانیون. ۲۳/۰۱/۱۳۷۸.

[۲۱] بیانات در اوّلین جلسه‌ درس خارج فقه در سال تحصیلى جدید.۱۶/۰۶/۱۳۹۵.

[۲۲] بیانات در جمع روحانیون شیعه و اهل سنت کرمانشاه‌. ۲۰/۰۷/۱۳۹۰.

[۲۳] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۰۲/۰۲/۱۳۷۷. «باید اولین هنرمان این باشد که مخاطب خودمان را بشناسیم و ببینیم برای چه کسی صحبت می‌کنیم و او در چه حال و هوایی است». بیانات در دیدار اعضای مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه قم. ۲۲/۱۰/۱۳۸۰.

[۲۴] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۰۳/۱۰/۱۳۷۶.

[۲۵] بیانات در دیدار علما و روحانیون خراسان شمالی. ۱۹/۰۷/۱۳۹۱.

[۲۶] بیانات در جمع علما و روحانیون استان گیلان. ۱۲/۰۲/۱۳۸۰.

[۲۷] همان.

[۲۸] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۰۳/۱۰/۱۳۷۶. بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور. ۱۵/۰۷/۱۳۸۱.

[۲۹] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۰۳/۱۰/۱۳۷۶.زیرا «دشمنان نظام اسلامی از همه چیز بیشتر، از ابهام‌ها و گره‌های ذهنی جوانان و مردم استفاده می‌کنند». بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور. ۱۵/۰۷/۱۳۸۱.

[۳۰] بیانات در دیدار مبلغان و کارگزاران حج. ۱۶/۱۲/۱۳۷۵. بیانات در دیدار با روحانیون خوزستان. ۱۸/۱۲/۱۳۷۵.

[۳۱] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۱۳/۰۲/۱۳۷۶.

[۳۲] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۰۲/۰۲/۱۳۷۷.بیانات در دیدار مبلغان و کارگزاران حج. ۱۶/۱۲/۱۳۷۵.

[۳۳] بیانات در دیدار مبلغان سازمان تبلیغات اسلامی. ۰۴/۱۱/۱۳۷۲.

[۳۴] »امروز جزو اولویّتهای اصلی جامعه‌ی روحانیّت این است که نگذارند کاری را که آمریکا دارد با زحمت انجام میدهد، صهیونیست‌ها دارند با زحمت انجام میدهند، ما به‌سهولت این کار را برای آنها انجام بدهیم؛ این را توجّه داشته باشید». بیانات در دیدار رئیس و اعضاى مجلس خبرگان رهبرى. ۲۰/۱۲/۱۳۹۴.

[۳۵] بیانات در دیدار مسئولان و پژوهشگران دارالحدیث. ۱۹/۰۷/۱۳۷۹.

[۳۶] «انتخاب و استفاده از ابزارهای مناسب با ذوق و سلیقه، ابتکار، خلاقیت، فهم موقع و بیان طبق مقتضای حال». بیانات در دیدار با مسئولان سازمان تبلیغات اسلامی. ۰۵/۱۲/۱۳۷۰. «باید کار هنری و تبلیغی را با شیوه‌های جدید و استفاده از تکنیک‌های موجود شروع کنیم». بیانات در دیدار مهمانان کنفرانس وحدت اسلامی. ۲۴/۰۷/۱۳۶۸. «در هر زمانی باید از ابزار بیانی آن زمان استفاده کرد». بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور. ۱۱/۰۷/۱۳۷۹. « شأن نماز و روح و محتوا و گستره‌ی تأثیر آن در جان فرد و مجتمع را با شیوه‌های رسا تبیین کنند، و به ویژه هنرمندان برای این مقصود از ابزار کارآمدِ هنر بهره بگیرند». پیام به هفتمین اجلاس سراسری نماز. ۰۷/۰۷/۱۳۷۶.

[۳۷] بیانات در دیدار جامعه وعاظ تهران. ۲۸/۱۰/۱۳۸۱.

[۳۸] بیانات در دیدار مبلغان و کارگزاران حج. ۱۶/۱۲/۱۳۷۵.

[۳۹] بیانات پس از درس خارج فقه. ۱۶/۰۱/۱۳۷۹.

[۴۰] بیانات‌ در دیدار جمعی از روحانیون استان کرمان‌. ۱۱/۰۲/۱۳۸۴.

[۴۱] بیانات در اوّلین جلسه‌ درس خارج فقه در سال تحصیلى جدید. ۱۶/۰۶/۱۳۹۵.

[۴۲] بیانات در دیدار گروهی دوشنبه. ۱۹/۰۳/۱۳۷۶.

[۴۳] ‌‌بیانات در دیدار روحانیان و مبلغان در آستانه‌ی ماه محرم‌. ۰۵/۱۱/۱۳۸۴.

[۴۴] بیانات در دیدار مسؤولان سازمان تبلیغات اسلامى سراسر کشور. 06/۰۲/۱۳۷۲.

[۴۵] بیانات در دیدار اعضای ستاد برگزاری مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی. ۰۱/۰۳/۱۳۷۴.

[۴۶] «هنر بزرگ این است که بتوانید این مقوله را با زبان هنرمندانه اثرگذار به ذهن مخاطبان جوان و دانا و آگاه منتقل کنید و این جزو وجودشان شود». بیانات در دیدار اعضای بنیاد فرهنگی امام رضا. ۲۰/۰۲/۱۳۸۲.

[۴۷] در وضعیت کنونی که مخاطبان فرصت و حوصله مطالعه کتاب‌های چند صد صفحه‌ را ندارند باید از قالب «گزیده‌نویسی» استفاده کرد. بیانات در دیدار اعضای پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. ۱۰/۱۰/۱۳۷۵. «به جای یک کتاب پانصد صفحه‌ای یک کتاب پنج صفحه‌ای بنویسد که بشود آن را فهمید». بیانات در دیدار اعضای ستاد برگزاری مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی. ۰۱/۰۳/۱۳۷۴.

[۴۸] مرحوم آقاجمال خوانساری حدود ۳۰۰ پیش در قالب طنز با معروف‌ترین خرافات زمان خود مبارزه کرد.

[۴۹] بیانات در دیدار ائمه جمعه اهل قلم. ۰۸/۱۱/۱۳۸۰.

[۵۰] پیام به بیست و سومین اجلاس سراسری نماز. 09/۱۰/۱۳۹۳.

[۵۱] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۲۳/۰۱/۱۳۷۸. https://khl.ink/f/2940

[۵۲]  «اهمیت محرم را به خوبی می‌دانید… از جهت فرصتی که همیشه محرم در اختیار حاملان معرفت دینی قرار داده است بر اینکه بتوانند مخاطبان خودشان را با بخشی از حقایق الهی و اسلامی و علوی و حسینی آشنا کنند. مهم این است که از این فرصت چگونه استفاده خواهد شد». بیانات پس از درس خارج. ۱۶/۰۱/۱۳۷۹. «یک نمونه، همین تبلیغات ماه محرّم است که به مناسبت عزاداری محرّم انجام میگیرد. این، بهترین فرصت برای تبلیغ کردن است. از این فرصت باید استفاده کرد». بیانات در دیدار با جمعی از طلاب و روحانیون. 22/۰۹/۱۳۸۸. « این ماهِ تبلیغ، مقابل ما و شماست. مواظب باشید از این ماه، حداکثر بهره را در راه دین و برای خدا ببرید». بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۲۶/۰۳/۱۳۷۲.  «این روزها به ماه رمضان و به ماه ضیافت الهی نزدیک میشویم که فرصت عجیب و مغتنمی برای خودسازی و برای نجات دادن نفوس آسیب‌پذیر و نفوس امّاره بالسّوء و نفوس ظلمانی ما و کشاندن آن به‌سوی نور است». بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۲۳/۰۹/۱۳۷۷.

[۵۳]  بیانات در دیدار اعضای ستاد برگزاری مراسم سالگرد ارتحال حضرت امام. ۰۱/۰۳/۱۳۷۴.

[۵۴] ‌‌بیانات در دیدار روحانیان و مبلغان در آستانه‌ی ماه محرم‌. ۰۵/۱۱/۱۳۸۴.

[۵۵] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون کهگیلویه و بویراحمد. ۱۷/۰۳/۱۳۷۳.

[۵۶] همان.

[۵۷] همان.