آسیبشناسی تبلیغ از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی (بخش دوم؛ آسیبهای مبلغ)
آسیبهای مبلغ
در فرایند تبلیغ، یکی از مؤثرترین عناصر، شخصِ مبلّغ است. بیتردید، مبلّغان زمانی میتوانند به اهداف مورد نظر در عرصه تبلیغ دست یابند که از شایستگیها و صلاحیتهای لازم برخوردار باشند. روشن است که فقدان هر یک از این صلاحیتها به منزله نوعی آسیب برای مبلّغ به شمار میآید. برخی از مهمترین آسیبهای مرتبط با مبلّغان که رهبرمعظم انقلاب در دیدارهای مختلف با مبلغان و روحانیون برشمردند عبارتاند از:
- نگرش غیر تخصصی به تبلیغ
یکی از آسیبهای تبلیغی که در میان برخی از مبلغان مشاهده میشود، فقدان نگرش تخصصی به مقوله تبلیغ است. برخی از آنان چنین میپندارند که تبلیغ، برخلاف دیگر شاخههای علوم اسلامی، به دانش عمیق و تخصصمحور نیازمند نیست. این در حالی است که بر عهده گرفتن سه رسالت اساسی تبلیغ، یعنی «موعظه»، «تبیین معارف» و «ارائه الگو»، مستلزم آن است که مبلّغ در عرصه علوم اسلامی از دانش و مهارت در سطح اعلی برخوردار باشد.[۱] از منظر رهبر معظم انقلاب، تبلیغ از جمله «ظریفترین، دقیقترین و حساسترین» عرصهها به شمار میآید و لذا نیازمند نگرش اجتهادی و تخصصی در تمامی فرایندهای آن است. بر این اساس، نباید گمان کرد که فعالیت تبلیغی امری آسان و بینیاز از مهارتهای علمی و روشی است. افزون بر این، با توجه به شرایط کنونی که دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی از پیشرفتهترین شیوهها و ابزارهای تبلیغی بهره میگیرند، شایسته نیست که تبلیغ دین و حقیقت با هر سطح از کیفیت صورت پذیرد. رهبر معظم انقلاب در یکی از دیدارهای خود با اعزای دفتر سازمان تبلیغات میفرماید:
تبلیغ خیلی زحمت دارد. به ظرافتهای تبلیغ باید توجه کرد، فضای تبلیغ را باید رعایت کرد، فرهنگ و باورهای مخاطب تبلیغ را باید در نظر گرفت.[۲]
ایشان همچنین در خطاب به علما و روحانیون خراسان شمالی بر ضرورت برخورداری از «سواد کافی» و توجه دقیق به «نیازهای فکری و فرهنگی» دانشجویان در فرایند ارتباط و تعامل تبلیغی تأکید کردهاند.[۳]
- اکتفا به تبلیغ بیانی
یکی دیگر از آسیبهای موجود در عرصه تبلیغ آن است که مبلّغان دینی به تبلیغ صرفاً بیانی بسنده کنند. برای این آسیب میتوان دو معنای متفاوت در نظر گرفت. معنای نخست آن است که مخاطبان، آنچه را از مبلّغ در قالب گفتار دریافت میکنند، در ساحت عمل و رفتار او مشاهده نمینمایند. در اینباره میتوان به بیان رهبر معظم انقلاب استناد کرد که میفرمایند:
اگر بروید عالیترین مفاهیم و معارف اسلامی را برای مردم بیان کنید اما خدای ناکرده، مردم در عمل شما صدق و دین و تقوا و امانت و بیاعتنایی به دنیا را نبینند … یک سر سوزن فایده نخواهد داشت.[۴]
در طول تاریخ، هرگاه مردم به دعوت علمای دینی پاسخ مثبت دادهاند، یکی از عوامل اصلی آن مشاهده ایمان، اخلاص و پایبندی عملی آنان به تعالیمی بوده است که بیان میکردند. اساساً رفتار و منش مبلّغ، رساترین گونه تبلیغ به شمار میآید. اگر عملکرد مبلّغ دینی با گفتار او سازگار نباشد، تبلیغ وی یا اساساً بیاثر خواهد بود، یا اثری کوتاهمدت بر جای میگذارد، و یا پس از آشکار شدن واقعیتِ رفتار او، اثرگذاریاش معکوس شده و به ضدّاثر تبدیل میشود.[۵]
معنای دیگرِ اکتفا به «تبلیغ زبانی» آن است که مبلّغ، رسالت خویش را صرفاً در بیان معارف و حقایق منحصر بداند و نسبت به عمل کردن یا نکردن مخاطبان، بیاعتنا بماند. رهبر معظم انقلاب در یکی از بیانات خود بهصراحت بر نادرستی این رویکرد تأکید کرده و آن را از جمله مشکلات عرصه تبلیغ دانستهاند.[۶] مبلّغان باید تلاش کنند تا اثرگذاری خود را در ژرفای ذهن و دل مخاطبان بر جای بگذارند؛ اثری که در برابر حوادث و فراز و نشیبهای فکری و اجتماعی از میان نرود. [۷] هرچند معرفت استدلالی جایگاه لازم و غیرقابل انکار خود را دارد، امّا آنچه انسان را در عرصههای واقعی زندگی به حرکت وامیدارد و او را پایدار نگاه میدارد، باورهایی است که از ایمان، محبت، جاذبه درونی و شور و عشق دینی برمیخیزد؛ باوری که از آن با عنوان «معرفت ایمانی» یاد میشود.[۸]
- عدم ارتباط مستمر با مخاطبان
از دیگر آسیبهای تبلیغی که مستقیماً به مبلّغان مربوط میشود، نبود ارتباط مؤثر با مخاطبان است. در چنین وضعی، مبلّغ صرفاً به بیان محتوا بسنده میکند و از ایجاد رابطه عاطفی و محبتآمیز با مردم غفلت میورزد. گاه دیده میشود که وقتی مبلّغ برای انجام وظیفه تبلیغی وارد یک منطقه میشود، پیوند عاطفی او با مردم بسیار ضعیف است؛ و در برخی موارد، اگر ارتباطی هم برقرار شود، رنگ و بوی «تحقیرآمیز»، «طلبکارانه» یا «خشونتآمیز» دارد. [۹] بدیهی است که مبلّغ با چنین رفتار و منش خشکی، توانایی جذب مخاطبان خود را از دست خواهد داد. از همین رو رهبر معظم انقلاب بر این نکته تأکید دارند که مبلّغان دینی ـ بهویژه ائمه جمعه ـ باید با همه جوانان، با هر گرایش و سلیقه سیاسی، ارتباط و تعامل مسئولانه برقرار کنند. ایشان با اشاره به تکثّر سلایق سیاسی میفرمایند: این جریانهای گوناگون سیاسی در برابر یکدیگر هویتهای متمایز و مستقل دارند، اما در مواجهه با ما همچون فرزندان، همگی در یک مرتبهاند و باید با آنان برخوردی برابر و محبتآمیز داشت.[۱۰] همچنین رهبر معظم انقلاب در یکی از بیانات خویش خطاب به حوزههای علمیه و عالمان دینی یادآور میشوند:
من لازم میدانم توصیه کنم که حوزههای علمیه و علمای بزرگوار در شهرستانها به خصوص کسانی که عضو این مجلس بسیار حساس و مهم هستند، با قشرهای مردم به خصوص با جوانها، به خصوص با جوانهای تحصیل کرده بیشتر انس بگیرند.[۱۱]
- نداشتن سعه صدر در ارتباطات
یکی دیگر از آسیبهای اثرگذار بر کارآمدی تبلیغ، نبودِ سعه صدر در میان برخی مبلّغان است. یکی از عرصههایی که برخورداری از شرح صدر در آن ضروری است، میدان پاسخگویی به پرسشها و انتقادهای مخاطبان است. اگر مبلّغ در مواجهه با پرسشها بردباری لازم را نداشته باشد و مخاطب را به سکوت یا ترک پرسش وادارد، این خطر پدید میآید که دیگران پاسخهایی نادرست و انحرافی ارائه کنند. [۱۲] رهبر معظم انقلاب در اینباره، خطاب به روحانیون و مبلّغان دینی هشدار میدهند و میفرمایند:
جوان ما میخواهد بپرسد و بداند، نباید به او گفت نپرس. اگر پرسید، نباید رو ترش کرد.[۱۳]
عرصه دیگری که در آن ضرورت برخورداری مبلّغ از سعه صدر آشکار میشود، زمانی است که رفتارها یا گفتارهای مخاطبان زمینه آزردگی و دلسردی او را پدید میآورد. در چنین موقعیتی، مبلّغ نباید گرفتار آفت تندخویی یا زودرنجی شود، بلکه شایسته است با شرح صدر و حلم، به تعامل با آنان ادامه دهد و با حفظ آرامش، مسیر هدایت و ارتباط مؤثر را از دست ندهد. خوش اخلاقی[۱۴]، خوشرویی، دلسوزی، مدارا[۱۵]، قضاوت بی جا نکردن، خوداری از طعنه و کنایه از لوازم سعه صدر یک مبلغ در مواجهه با دیگران است.
- ترس از بیان معارف دینی
گروهی از مبلّغان دینی، به دلیل آنکه مبادا موقعیت و جایگاه اجتماعیشان در نگاه مردم تنزّل یابد، از مواجهه و مبارزه با رفتارها و جریانهایی که ناسازگار با مبانی و اصول دینی است پرهیز میکنند. این رویکرد، آفتی جدّی در عرصه تبلیغ دینی بهشمار میرود؛ زیرا مبلّغ، بهجای آنکه در مقام بیان حق و اقامه هدایت بیملاحظه باشد، در بندِ نگرانی از کاهش محبوبیت قرار میگیرد. رهبر معظم انقلاب در اینباره میفرمایند:
گاهی اوقات من میبینم بعضی از کسانی که مثلاً منبرهای عمومی نسبتاً بزرگی دارند، برای گفتن مطلب، ملاحظهی خواست مخاطب را میکنند؛ یکوقت او دلش میخواهد شما اینجوری حرف بزنید، شما [هم] اینجوری حرف میزنید؛ این غلط است… آنچه درست است بگویید، ولو به مذاق شنونده خوش نیاید.[۱۶]
- غفلت از اخلاص
از دیگر آسیبهای تبلیغ که ناظر به مبلغان است غفلت از اخلاص است. تجربه نشان داده است که کسانی که با نیت خالص و بیاعتنا به انگیزههای مادی در مسیر تبلیغ قدم برمیدارند، اثرگذاری بیشتری بر جا میگذارند. [۱۷] در مقابل، مبلّغی که در امر تبلیغ به اخلاص اهتمام نورزد، کوششهای او کمثمر یا حتی بیثمر خواهد ماند. رهبر معظم انقلاب نیز بر همین نکته تأکید کرده و یکی از عوامل بسیار مهم در توفیق حجتالاسلام قرائتی را «اخلاص» ایشان دانستهاند.[۱۸]
حجتالاسلام رضا احمدی
[۱] . بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. 20/۰۴/۱۳۷۰.
[۲] بیانات در دیدار اعضای دفتر سازمان تبلیغات. ۲۸/۰۹/۱۳۷۳.
[۳] بیانات در دیدار با علما و روحانیون خراسان شمالی. ۱۹/۰۷/۱۳۹۱.
[۴] بیانات در دیدار مبلغان سازمان تبلیغات اسلامی. ۰۴/۱۱/۱۳۷۲.
[۵] بیانات در دیدار روحانیان و مبلغان در آستانهی ماه محرم. 05/۱۱/۱۳۸۴.
[۶] بیانات در دیدار با ائمه جمعه سراسر کشور. 25/۰۶/۱۳۷۰.
[۷] بیانات در جمع روحانیون کرمانشاه. ۲۰/۰۷/۱۳۹۰.
[۸] گفت و شنود صمیمانه رهبر انقلاب با جمعی از جوانان و نوجوانان. ۱۴/۱۱/۱۳۷۶.
[۹] بیانات در دیدار جامعه وعاظ تهران. ۲۸/۱۰/۱۳۸۱. بیانات در اجتماع بزرگ اساتید فضلا و طلاب قم. ۱۴/۰۷/۱۳۷۹.
[۱۰] «این سلایق گوناگون سیاسی در مقابل هم هویت و شخصیتهای جداگانهای دارند ولی در مقابل ما مثل فرزندان، همه با هم برابرند». بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور. 30/۰۲/۱۳۷۷.
[۱۱] بیانات در دیدار اعضای مجلس خبرگان رهبری. ۰۹/۰۶/۱۳۷۹.
[۱۲] بیانات در جمع علماء، طلاب، روحانیون. ۲۶/۰۳/۱۳۷۲.
[۱۳] بیانات در دیدار علماء و روحانیو استان زنجان. ۲۱/۰۷/۱۳۸۲.
[۱۴] «ملات همهی وظایف آن جریان معنوی، روی خوش روحانی، دلسوزی روحانی، استغنای نفس یک روحانی و یک طلبه، و بیاعتنایىِ یک روحانی به تشریفات و چیزهای زیادی و زر و زیورها و مال دنیاست. اگر توانستید این را تأمین کنید، آن حضور، مطلوب و ایدهآل خواهد شد و اثر میگذارد». بیانات در دیدار مسئولان عقیدتی، سیاسی نیروی انتظامی. ۲۳/۱۰/۱۳۸۳.
[۱۵] بیانات در دیدار علما و روحانیون خراسان شمالی. ۱۹/۰۷/۱۳۹۱.
[۱۶] بیانات در دیدار ائمه جمعه سراسر کشور. ۱۴/۱۰/۱۳۹۴.
[۱۷] بیانات در دیدار گروهی دوشنبه در مشهد. ۱۱/۰۴/۱۳۷۵.
[۱۸] بیانات در دیدار مسئولان، اساتید و فارغ التحصیلان مرکز تخصصی مهدویت. ۱۸/۰۴/۱۳۹۰.
