تأملی پیرامون امتحانات و ارزیابی تحصیلی در حوزههای علمیه
یکی از آسیبهای جدّی در نظام ارزیابی حوزه، ملاک قرار دادن نمره به عنوان تنها مولفه برای ارزیابی تحصیلی است که معمولا روش دقیقی نیست؛ حتی مرکز مدیریت پا را از این فراتر گذاشته و قانون وضع میکند که هرکسی در فلان درس، فلان نمره مثلا ۱۶ بیاورد دیگر لازم نیست در آن درس شرکت کند و این یک آسیب جدی به شمار می رود.
رهبر معظم انقلاب در این باره می فرماید:
«در امتحانات طلاب – که بسیار هم مهم است – ممتحنان باید با روش خود، طلاب را از غور بیحاصل در بعضی از کارهای کوچک و ریز و عبارتها و ریزهکاریها و پرداختن به حواشی و امثال اینها برحذر بدارند و بیرون بکشند. اینطور نباشد که طلبه خیال کند اگر بخواهد امتحان بدهد، بایستی مثلاً اینگونه در جزییات دقت بکند و این ریزهکاریها را بداند، و نتیجتاً از آن مسائل اصلی باز بماند. البته در درسها هم باید این نکته رعایت شود، اما عمده در امتحان است. نه تنها طلاب را بایستی از غور بیحاصل در بعضی از کارهای کوچک برحذر بدارند، بلکه بیشتر باید آنها را به تحقیق، به تفحص، به آزاداندیشی، به سعهی مسائل مورد نظر و نوآوری سوق بدهند.»[۱]
همچنین ایشان با اشاره به ضرورت اصل امتحان می فرماید:
«اساتید هم به این نکته توجه کنند. حالا امتحانات حوزه هست و چیز بسیار لازم و خوبی است. البته از سابق امتحان بود، اما به این شکل منظم و مرتب و برنامهریزی شده نبود؛ امروز هست، بسیار هم خوب است؛ هیچ نباید به این امتحانات دست زد…»[۲]
حجتالاسلام مرتضی ترابی از اساتید حوزه علمیه درباره برداشت نادرست از امتحان ابراز میدارد:
«این مصوبه که هرکسی فلان نمره را بیاورد، لازم نیست در کلاس شرکت کند باعث می شود طلبه نمره را بیاورد ولی علمیت لازم را کسب نکند و طلبه از آن سطح بگذرد ولی آن علمیتی که باید در آن سطح کسب می کرده نکرده است.».
این در حالی است که بر اساس تمام استانداردهای آموزشی نمره نمی تواند جایگزین کلاس شود مگر در برخی مراکز که به صورت غیرحضوری درس ها خوانده می شود و آنگونه که پیداست کارآیی لازم را ندارد. باتوجه به متون درسی حوزه که از پیچیدگی لازم برخوردار است به صرف نمره گرفتن نمی توان علمیت را ارزیابی کرد.[۳]
حجتالاسلام محمد معروفی از اساتید حوزه علمیه نیز به همین آسیب اشاره میکند و میگوید:
«قوانینی که در حوزه گذاشته می شود، طلبه ها را به شرکت نکردن در کلاسها سوق می دهد، حوزه رسما اعلام میکند که هر کس که نمره شانزده به بالا بگیرد به کلاس نیاز ندارد یا این که رسما سر جلسه امتحانات اعلام میکنند که غیبت هر کس نصف به اضافه یک باشد به منزله حضور در کلاس می باشد و اجازه دارد در امتحان شرکت کند و نمره اش همان دوازده باشد یا این که به طلاب می گویند که یک سوم اجازه غیبت دارید.».[۴]
آنچه در این مطلب به آن توجه شده است این است که نمره ملاک علمیت شود به گونه ای که حتی جایگزین حضور در کلاس درس شود. در همین راستا استاد هدایتی نیز می گوید:
«یکی از مسائلی که خیال طلاب را آسوده کرده است این است که می گویند: ما نمره شانزده را می آوریم و نیازی نداریم که در سر کلاس ها حضور پیدا کنیم.»[۵]
این در حالی هست که اصل اینکه ملاک را نمره قرار بدهیم ابزار مناسبی برای ارزیابی تحصیلی نیست به ویژه اینکه متاسفانه سوالات نیز از استاندارهای لازم برخوردار نیستند که بتوانند میزان علمیت شخص را بیان کنند.
خانم پایش، مدرس حوزه علمیه خواهران در اصفهان با اعتراض به محوریت نمرهی امتحانات به عنوان تنها ملاک ارزیابی، بیان میدارد:
«یکی از مهم ترین مسائل این است که حوزههای علمیه نمره محور شده و چه بسا اساتید و کادر نیز به این مسئله دامن می زنند، از سویی شرط معدلی شدن سطح ۳ بدون آزمون ورودی این پازل را تکمیل می کند که آسیبهایی چون رقابت های ناسالم بین طلاب و آسیبهای روحی، به فراموشی سپرده شدن فضای تهذیب، اخلاص و تقوا را به دنبال دارد. نمرهمحور بودن حوزه از سوی دیگر باعث فاصله گرفتن از طلبه تراز و نزدیک شدن به طلبه حفظ محور، بیتوجهی به برنامههای فرهنگی و پژوهشی و در آخر خروجی طلبهای از حوزه با معدل ۲۰ است که توان تبلیغ در حد یک کلاس و محله را ندارد و قلم نیز خشکیده است! در حالی که اگر ملاک طلبه تراز از نظر آموزشی، فرهنگی، پژوهشی، اخلاقمداری، تبعیت از امر رهبری ، فرزندآوری و … باشد، از آسیبها دور میشویم.»[۶]
درباره آسیب های ناشی از نحوه ارزیابی و امتحانات، نیازمند بازنگری و تغییر برخی مصوبات هستیم. به عنوان مثال این مصوبه که هز ظلبهای، نمره بالای ۱۶ بگیرد، نیازی نیست در کلاس حاضر شود و یا اینکه برگزاری کارگاه آموزش ارزیابی برای اساتید و تعیین استانداردهای لازم برای ارزیابی تحصیلی دقیق طلاب انجام شود و… در این زمینه همچنین می توان از کارگاههای موجود در دانشگاه مثل گارگاهای دروس معارف نهاد رهبری نیز بهره برد. برای بر طرف شدن این آسیب ها باید به صورت کارشناسی به سوالات زیر پاسخ دقیقی داده شود:
آیا نمره به تنهایی برای ارزیابی تحصیلی کافی است یا بخشی از نمره باید به حضور و غیاب و فعالیت کلاسی و تحقیق کلاسی اختصاص داده شود؟
آیا نمره میان ترم می تواند ارزیابی را دقیق تر کند؟
آیا سوالات به صورت تستی باشد بهتر است یا تشریحی یا تلفیقی از ایندو و در صورت تلفیقی بودن سهم هر کدام چقدر باشد؟
چه میزان از سوالات به صورت مفهومی باشد و چه میزان بر حافظه تکیه کند؟
آیا همه سوالات نمره واحد و مشخصی داشته باشند یا نمرات هر سوال متفاوت باشد؟
اینکه طلبه بداند هر سوال چند نمره دارد بهتر ارزیابی تحصیلی اتفاق می افتد یا نداند؟
چه مقدار از سوالات بخش تئوری را مورد ارزیابی قرار دهد و چه مقدار کاربرد بحث را مورد ارزیابی قرار دهد؟
و دهها سوال دیگر که پاسخ به آنها می تواند ارزیابی تحصیلی را واقعی تر و دقیق تر کند ولی آنچه مشهود است سوالات امتحانی در زمان حاضر نمی تواند به نحو مطلوب و واقعی میزان یادگیری را ارزیابی کند.
از اینرو وجود نمره گرچه فعلا بهترین گزینه است اما باید توجه داشت که این ملاک به تنهایی آسیبهایی نیز دارد که باید مورد توجه قرار گرفته و آنها را برطرف نمود تا ارزیابی دقیقتر و واقعیتر انجام شود. بهترین راهکار نیز برگزاری کارگاه های مختلف با همین موضوع برای اساتید است.
حجتالاسلام محمدمهدی فریدونی
[۱]. بیانات حضرت آیتاللهالعظمی خامنهای (حفظهالله) در آغاز درس خارج فقه، (۳۱/۶/۱۳۷۰)
[۲]. بیانات حضرت آیتاللهالعظمی خامنهای (حفظهالله) در دیدار جمعی از اساتید و فضلا و طلاب نخبه حوزه علمیه قم، (۲/۸/۱۳۸۹)
