راههـای تـرویج فرهنگ نمـاز
برای درمان آسیب اجتماعی نمازگریزی، کارهای مختلف و متنوع باید انجام شود. یکی از مهمترین و محوریترین راههای درمان آسیب اجتماعی نمازگریزی این است که فرهنگ نماز بر جامعه حاکم شود. امّا اینکه چگونه فرهنگ نماز را در جامعه حاکم سازیم تا دیگر پدیدهای بنام نمازگریزی در جامعه نداشته باشیم، مستلزم تلاش هماهنگ کلیه نهادهای فرهنگی – اجتماعی و از همه مهمتر نهاد خانواده است که هم در بُعد فردی و هم در بُعد اجتماعی به نهادینه شدن نماز میتوانند کمک کنند. روشهای درمان آسیب اجتماعی نمازگریزی، همان روشهای تعلیم و تربیت اسلامی است که میتواند با دادن بینش و جهانبینی توحیدی، انسان آگاه، مؤمن، متعادل و پایبند به نماز تربیت نماید. علاوهبر تعمیق و گسترش شناخت و باورهای دینی، استفاده از شیوههای مناسب برای دعوت به نماز نیز در درمان آسیب اجتماعی نمازگریزی مفید است. حتی به تعبیر دقیقتر – امروزه بیش از آنکه نیازمند دانش باشیم، نیازمند روش و منش مناسب برای تربیت مذهبی و ترویج فرهنگ نماز در جامعه هستیم – طرّاحی روشهای نو، شیوههای جذاب، ساده و قابل انطباق با روحیه کودک و نوجوان ضرورت فرهنگسازی دینی و راه درمان آسیب اجتماعی نمازگریزی است.
راههای درمان آسیبهای اجتماعی نمازگریزی
۱. به کارگیری روش محبت: از نیکوترین و اساسیترین روشهای تربیت دینی جامعه و عامل اساسی پیشگری و درمان آسیبهای اجتماعی نمازگریزی، بکارگیری روش محبّت است. با توجه به سرشت آدمی و تأثیرپذیری انسان از نرمی و دوستی و انزجار فطرت آدمی از تُندی و خشونتگرایی، نیکوترین راه و رسم تربیت مذهبی کودکان و نوجوانان و همچنان عامل مؤثر در درمان نمازگریزی آنان، بکارگیری روش محبت است. پیامبر اکرم(ص) والاترین مربی بشر، مردمان را با محبت تربیت کرد و بیش از هر چیز از این روش بهره بُرد. از علی(ع) روایت شده که فرمود: از رسول خدا درباره سُنّت آن حضرت پرسیدم، فرمود: و الحُبُّ اساسی(۱) یعنی محبت بنیاد و اساس (روش و سنت) من است. محبت، هم در مورد کودکان و هم در مورد جوانان و نوجوانان میتواند از بسیاری رفتارهای نامطلوب از جمله نمازگریزی جلوگیری کند، لذا رسول گرامی اسلام درباره محبت به کودکان فرمود: «کودکان خود را دوست بدارید و به آنان مهر بورزید.»(۲)
۲. استفاده از روش الگویی: به دلیل نیاز فطری آدمی به الگو و همانندسازی؛ در درمان نمازگریزی لازم است الگوهایی والا از نمازگزاران واقعی به افراد جامعه معرفی شوند تا جوانان و نوجوانان با بینش روشن به الگوگیری از آنها بپردازند. البتّه روش الگویی نهتنها در تربیت مذهبی و درمان نمازگریزی بلکه در تمامی رفتارهای انسان کاربُرد دارد، افرادی که علاقه به نماز ندارند و یا نمازگریز هستند نیز بهخاطر وجود نداشتن الگوهای مناسب و عدم اهتمام والدین به این موضوع، با افراد بینماز و نمازگریز همانندسازی کرده و آنها را الگوی شخصیتی خویش قرار دادهاند، بنابراین والدین و مربیان باید از نخستین دوران کودکی، هم خود الگوی مناسب برای کودکان باشند و هم افراد دیگری را که اهل نماز هستند به عنوان الگو معرفی کنند و بالطبع کودکان هرچه از الگوهای مناسبتر و والاتری بهرهمند شوند، کمتر دچار آسیب نمازگریزی میشوند، از سوی دیگر افرادی را که به عللی به آسیب نمازگریزی عادت کردهاند، میتوان با ارائه الگوهای مناسب، درمان و اصطلاح کرد.(۳)
۳. روش تذکر: یکی دیگر از روشهای درمان نمازگریزی در جامعه به کارگیری روش تذکر و یادآوری است. چه بسا افرادی که علاقه به نماز ندارند بهخاطر این است که به اهمیت و جایگاه نماز پی نبردهاند. اگر به این افراد یادآوری شود که نماز کلید بهشت است(۴) و به منزله پرچم و آرم و نشانه اسلام است،(۵) ممکن است به نماز علاقهمند شوند. همچنان اگر پیامدهای منفی نمازگریزی هم در بُعد فردی و هم در بُعد اجتماعی و نیز پیامدهای دنیوی و اخروی آن بیان شود، ممکن است عدهای متنبّه شوند و همچنین بیان عاقبت افرادی که اهل نماز نبودهاند، میتواند در علاقهمندی افراد به نماز مؤثر باشد.(۶)
۴. استفاده از قصهها و خاطرههای زیبا برای بیان اهمیت و عظمت نماز: بدون شک بیان قصههای لطیف و خاطرههای زیبا و فراموشنشدنی درباره نماز و اهمیت آن در زندگی و استفاده بهینه از هنر نمایش در به تصویر کشیدن نگرش و رفتار پیشوایان، رهبران و الگوهای محبوب در ارتباط با نماز، میتواند نقش بسیار مؤثر در درمان نمازگریزی در بین همه مردم بهخصوص جوانان و نوجوانان داشته باشد. در تهیه، تولید و پخش این گونه برنامهها صداوسیما نقش اصلی را میتواند ایفا کند. نکتهای که در ارائه اینگونه برنامهها باید رعایت شود توجه به ویژگیهای سنّی، ذهنی و شرایط فرهنگی – اجتماعی مخاطبان است.
۵. احداث و زیباسازی مساجد و نمازخانهها: مسجد و نمازخانه باید احساسات و خاطرههای زیبا و بهیادماندنی را برای همه به ویژه کودکان و نوجوانان تداعی کند. لذا باید تدابیری اتخاذ شود که کودکان و نوجوانان، مسجد را محل آرامش بخش، زیبا و دوست داشتنی بدانند تا با انگیزه و علاقه مندی بیشتر به آن روی آروند.
۶. رفتار ائمه جماعات: عامل دیگری که میتواند افراد جامعه را به نماز علاقهمند کند و از آسیب نمازگریزی جلوگیری نماید، ویژگیهای شخصیتی و رفتاری امام جماعت مساجد و مدارس است. خلق و خوی نیکوی امام مسجد و مهارت اجتماعی او در برقراری ارتباط با نمازگزاران فوقالعاده مؤثر است.آنان اگر رفتار مناسب و حاکی از احترام مشاهده کنند، به نماز علاقهمند میشوند.
۷. بیان رمز و راز نماز و آثار آن
اسلام در دستورهای عبادی خود که اصولاً مبتنی بر «تعبّد» و «تسلیم» است، به عنصر دانش و بینش و بصیرت اهتمام میورزد. مسلمانی که وظیفه دارد در هر شبانهروز پنج بار، عبادت بزرگی همچون نماز را به جا آورد، باید رمز و راز آن را بداند. پرسشی که برای بسیاری از مردم و به ویژه جوانان و نوجوانان ما مطرح میشود این است که «چرا باید نماز بخوانیم؟» قرآن کریم به این پرسش با عباراتی کوتاه امّا پرمحتوا، پاسخهای گوناگونی داده است. در جایی میفرماید: «نماز را برای آن که به یاد من باشی بپا دار.»(۷) نماز ذکر و یاد خداست، باید آثار سازنده ذکر خدا و عواقب رویگردانی از آن را برای جوانان روشن سازیم. اگر درباره یاد خداوند تنها این آیه وجود داشت که میفرماید: «فاذکرونی أذکرکم؛(۸) پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم»، کافی بود تا جان مشتاقان بسوزد، امّا ما که استعداد این شوق را نداریم چه بسا بتوانیم با آیات دیگری از قرآن مجید آثار ارزنده ذکر و یاد خدا را تصور کنیم. هر انسانی آرامش و سکون را دوست میدارد و از اضطراب و دغدغه و نگرانی بیزار است؛ قرآن میفرماید: ذکر خدا مایه آرامش دلهاست.(۹) هر انسانی وسعت زندگی و روانی آن را دوست دارد و از فشار و سختی رویگردان است. قرآن میفرماید: محصول رویگردانی از یاد خدا، زندگی همراه با فشار و سختی و نابینایی و بیبصیرتی در دنیا و آخرت و همنشینی با شیطان است(۱۰)؛ «هر کس از یاد خدا رویگردان شود شیطان را به سراغ او میفرستیم پس همواره قرین اوست!»(۱۱) پس اولین آموزش قرآن به ما درباره نماز این است که نماز ذکر و یاد خداست، ذکری که این همه آثار و فواید سازنده را در پی دارد. حال اگر کسانی از درک لذّت یاد خدا و لذّت اینکه خدا به یاد ذاکران و نمازگزاران است عاجزند؛ میتوانیم آثار سازنده و ملموستر نماز را برای آنان تشریح کنیم تا به این فریضه الهی جذب شوند. همه ما دارای بدیهایی در عرصه فکر و عمل و رفتار هستیم و دوست داریم آنها را از وجود خود بزداییم و از کارنامه مان محو کنیم. نماز آن حسنهای است که بدیها را میزداید و وجود انسان را از کاستی میرهاند. قرآن میفرماید: «در دو طرف روز و اوایل شب، نماز را برپا دار؛ چرا که حسنات، سیئات (و آثار آنها را) از بین میبرند؛ این تذکّری است برای کسانی که اهل تذکّرند.»(۱۲)بر پایه حدیثی از امیرالمؤمنین(ع) از پیامبر(ص) این آیه امید بخشترین آیههای کتاب آسمانی است(۱۳) هر چند فهم این آموزش قرآنی نیز به مختصر بیداری و هوشیاری نیاز دارد.اگر خدای ناکرده قدری خودبین باشیم و بدیها و نقایص خود را انکار کنیم دست کم باید اعتراف نماییم که چون انسانیم در معرض آلوده شدن به بدیها و پلیدیها هستیم. آیا در مقابل خطر آلودگی، به پاد زهری که سلامتی ما را تضمین کند، نیاز نداریم؟ قرآن میفرماید آن پادزهر همانا نماز است: ان الصلوهًْ تنهی عن الفحشاء و المنکر.»(۱۴)بشارت به بهشت برین و نعمتهای والایی که در سرای دیگر نصیب نمازگزاران میشود، زمینه مناسبی است تا شوق و رغبت به نماز فزونی یابد: «و آنها که بر نماز مواظبت دارند…. آنان در باغهای بهشتی (پذیرایی و) گرامی داشته میشوند.»(۱۵)بسیاری به بهشت راه مییابند امّا نمازگزاران در بهشت، عزیز و محترمند:
«مؤمنان رستگار شدند، آنها که در نمازشان خشوع دارند….. آنها وارثانند! (وارثانی) که بهشت برین را ارث میبرند و جاودانه در آن خواهند ماند!(۱۶)
نمازگزاران خاشع نهتنها وارد بهشت میشوند بلکه آنان وارثان فردوس یعنی بهشت بریناند.
و بالاخره بیان آثار زیانبار رویگردانی از نماز و دچار خشم و غضب خدا شدن و از ساحت رحمتش دور بودن نیز روشی تهدیدی و انذاری است که باید آن را در مورد برخی از مخاطبان به کار برد: «اصحاب یمین که در باغهای بهشتند، از مجرمان میپرسند: چه چیز شما را به ذوزخ وارد کرد؟ گویند: ما از نمازگزاران نبودیم.»(۱۷) آری اگر نمازگزاران در بهشت بریناند، نمازگریزان در قعر جهنّمند.
چنانکه ملاحظه میشود قرآن مجید در بیان رمز و راز نماز و بیان فواید سازنده آن و آثار زیانبار رویگردانی از آن، شیوههای گوناگونی را به کار بسته است ما نیز باید با توجّه به افق فکری مخاطبان روش مناسب با روحیّات و افکار آنان را برگزینیم.
۸. ترسیم چهره ای زیبا و جذّاب از نمازگزاران
راهی که قرآن مجید برای ترغیب به نماز برگزیده است، ترسیم چهره ای زیبا و جذّاب از نمازگزاران است تا دیگران با دیدن جلوههای رفتاری آنان در عرصههای مختلف به نماز گرایش یابند. اگر با این دید به آیاتی که به گونه ای مسئله نماز در آن مطرح شده، نگاهی مجددّ بیفکنیم، در مییابیم که قرآن مجید بر این روش بیش از سایر شیوهها تأکید کرده است. شاید آنچه باعث شده قرآن مجید بدین شیوه بها دهد آن است که قرآن، کتاب تربیت و انسانسازی است. در تربیت و پرورش، آن اندازه که الگوهای عملی و عینی میتوانند کارساز باشند، صرف ارائه مفاهیم ذهنی و نظری کارآیی ندارد. تحلیل ماهیت نماز و بر شمردن فواید و آثار آن گرچه سازنده است؛ امّا سازندهتر آن است که نشان دهیم این مفاهیم میتواند در وجود انسانها تبلور یابد و عینی و مجسّم شود. معمولاً اذهان عموم مردم به ویژه جوانان چندان حوصله تجلیل و شناخت مفاهیم ذهنی را ندارد؛ آنان بیشتر به نمونههای عینی و شواهد زنده و گویا توجّه دارند. پس مهمتر از تبیین مفهوم نماز، معرفی نمازگزاران است. اینکه یک ماهیت اعتباری همچون نماز قدرت بازدارندگی از بدیها و زشتیها را دارد، نمیتواند به اندازه یک نمازگزار واقعی که عملاً از زشتیها و بدیها بیزار است، کارساز باشد. چهرههایی که آثار نماز را در وجود و رفتار خود بروز و ظهور میدهند، سازنده بودن نماز را عملاً نشان میدهند و در یک آموزش طبیعی و ناخودآگاه به دیگران میآموزند که نماز میتواند انسانهای کاملی را بپرورد.
در قرآن مجید برای تأکید پیرامون جایگاه نماز این شیوه بیش از سایر شیوهها مورد استفاده قرار گرفته است. این روش نهتنها در مورد نماز، که در دیکر زمینهها نیز مورد توجّه جدی است. قرآن کریم آن اندازه که از پیامبران یعنی نمونههای عینی سخن میگوید، به بحث پیرامون مفاهیم و ارزشهای اخلاقی نمیپردازد. قرآن کریم حتی به هنگام تبیین مفهوم نیکوکاری، نیکوکاران را که تجسّم نیکوکاریاند، معرفی میکند: «نیکوکارى آن نیست که روى خود را به سوى مشرق و [یا] مغرب بگردانید، بلکه نیکى آن است که کسى به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب [آسمانى] و پیامبران ایمان آورد.»(۱۸) جالب این است که قرآن کریم در مورد مسجد یعنی اصلیترین پایگاه اقامه نماز نیز دقیقاً همین شیوه را برگزیده است. در اینباره نیز به طور عمده از سه روش استفاده شده است:
الف) بیان اهمیّت و موقعیت والای مسجد: «مساجد از آن خداست.»(۱۹)؛ «(مساجد) خانههایی (است) که خداوند اذن به برپایی آن داده و اذن داده تا نام او را در آن ببرند.»(۲۰)
ب) فرمان مستقیم به حضور در مسجد: «و در هر مسجدی به خداوند روی آورید.»(۲۱)
ج) بیان ویژگیهای اخلاقی و رفتاری انسانهای مسجدی: تا دیگران با تأسی به آنان به مسجد گرایش پیدا کنند. مقایسه این سه روش با یکدیگر و دقّت در موارد کاربرد آنها نشان میدهد که روش اخیر بیشتر مورد توجّه قرار گرفته است.
حسن منتظری
مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم
پانوشتها:
۱. عیّاض، ابوالفضل، الشفأ بتعریف حقوق المصطفی، دارالکتب العربی، بیروت، ج ۱، ص ۱۸۷. 2. فیض کاشانی، محجه البیضاء، ج ۲، ص ۲۳۷. 3. علیاکبر سیف. تغییر رفتار و رفتار درمانی، نشر دوران، ۱۳۷۹، فصل ۱۶. 4. نهجالفصاحه، جمله ۱۵۸۸. 5 متقی هندی، کنزالعمال، ج ۷، ص ۲۷۹. 6. دکتر علیاکبر سیف، تغییر رفتار و رفتار درمانی، نشر دوران، ۱۳۷۸، فصل ۷ و ۸. 7. طه، ۱۴. 8. بقره، ۱۵۲. 9. رعد، ۲۸. 10. طه، ۱۲۴. 11. زخرف، ۳۶.
۱۲. هود، ۱۱۴. 13. طبرسی، فضل بن حسن، مجمعالبیان، ج ۵، ص ۲۰۱. 14. عنکبوت، ۴۵. 15. معارج، ۲۳ و ۳۵. 16. مؤمنون، ۱، ۲، ۱۰، ۱۱. 17. مدثّر،۳۹ تا ۴۳. 18. بقره، ۱۷۷. 19. جن، ۱۸. 20. نور، ۳۶ و ۳۷. 21. اعراف، ۲۹.
