آسیبشناسی تبلیغ از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی (بخش اول: آسیبهای نگرشی)
تأمّل و تعمّق در قرآن کریم و روایات اهلبیت(ع) نشان میدهد که راه اصلی و اساسی دین اسلام در پیشبرد اهداف الهی، دو مقولهی «تبلیغ» و «تبیین» است. [۱] تجربهی تاریخی انقلاب اسلامی نیز آشکار ساخت که نقش تبلیغیِ مبلّغان دینی نقشی تعیینکننده و بس مهم بوده است. پس از آن نیز، مسئلهی تبلیغ همواره در شمار مسائل درجهیک حوزهی علمیه و نظام جمهوری اسلامی قرار داشته و دارد.[۲] بدیهی است که با توجه به جایگاه تبلیغ، اگر روحانیت و علمای دینی در دورهی کنونی ـ که فرصتی استثنایی برای آنان بهشمار میآید[۳] ـ از مسئولیت تاریخیِ خود در امر تبلیغ، که وظیفهی اصلی آنان است، غفلت ورزند، بیتردید دشمنان اسلام در غلبه بر جبههی حق موفق خواهند شد. [۴] بنابراین در چنین فرصت بزرگ و کمنظیری که به برکت انقلاب اسلامی در اختیار نهاد حوزه قرار گرفته است، لازم است روحانیت نقشی کارآمد و ماندگار ایفا کند. نباید این فرصتِ ممتاز ضایع شود یا از آن بهرهی شایسته برده نشود. [۵]رهبر معظم انقلاب در یکی از بیانات خود خطاب به طلاب و روحانیت در این زمینه میفرمایند:
هرکاری بکنند، نخواهند توانست از عهده این انقلاب عظیم و این بنای مستحکم و مرصوص که متکی به ریشههای عمیقِ فکری و اعتقادی و عاطفی است، برآیند، به شرطی که این کار (حضور در میدان مجاهدت بیانی و تبلیغی) انجام گیرد.[۶]
بهنظر میرسد برنامهریزی حوزههای علمیه در مقولهی «هجرت روحانیون» از جمله وظایف اساسی این نهاد دینی است؛ وظیفهای که همواره مورد تأکید رهبر معظم انقلاب قرار داشته است. ایشان بر این باورند که در حوزهی علمیهی قم، مقولهی هجرت باید به یک «حرکت» و «جریان» تبدیل شود؛ حرکتی که تحقق آن جز با آغاز کردن از سوی خود علمای دینی ممکن نخواهد بود. [۷] بیتردید هجرت علمای دینی میتواند آثار و برکات فراوانی بهدنبال داشته باشد. نمونههای برجستهای از این سنت مبارک را میتوان در هجرت آیتالله میلانی از نجف به مشهد، سید دلدار علی هندی از نجف به هند، آقا نجفی اصفهانی از نجف به قوچان، محقق سبزواری از اصفهان به مشهد، آیتالله سید حسن تهامی از نجف به بیرجند، آیتالله العظمی آقا بزرگ شاهرودی از نجف به شاهرود، آقا سید عبدالحسین لاری از نجف به لار، و آیتالله مظاهری از قم به اصفهان مشاهده کرد؛ بزرگانی که هر یک با هجرت خویش منشأ برکات گستردهای شدند. [۸]
با توجه به مقدمهی فوق، بهنظر میرسد برخی آسیبهای تبلیغی، موانع و چالشهای جدّی در مسیر تحقق وضعیت مطلوب تبلیغ دینی در حوزه ایجاد کرده است. بیتردید شناسایی و احصای این آسیبها ـ بهویژه از منظر رهبر معظم انقلاب که از یکسو ظرفیتها، آسیبها و چالشهای حوزههای علمیه را بهخوبی میشناسد و از سوی دیگر دغدغهی تحقق اسلام در تمامی مناسبات و سطوح فردی و اجتماعی را دارد ـ بسیار حائز اهمیت و راهگشا خواهد بود.
آسیبهای نگرشی
- منافات داشتن تبلیغ با تحصیل
یکی از آسیبهای نگرشی در عرصهی تبلیغِ دینی، باور به «منافات داشتن تبلیغ با تحصیل» است. پیامد چنین نگرشی در میان برخی طلاب و روحانیون آن بوده است که از پرداختن به امر تبلیغ خودداری کنند. این در حالی است که تعلیمِ علوم مختلف اسلامی مقدمهای برای «مسلمان کردن و متدین کردن یک انسان» است.[۹] رهبر معظم انقلاب در بیانات متعدد خطاب به مبلّغان دینی تأکید کردهاند که تحصیل، مقدمهای برای تبلیغ و ابلاغ دین الهی است. [۱۰] از منظر ایشان، تبلیغ و تبیین صحیح اسلام و رساندن حقایق دین به دیگران، وظیفهی اصلی و اساسیِ روحانیت و عالمان دینی است، نه وظیفهای درجهدو یا اختصاصیافته به گروهی خاص از روحانیون. [۱۱]از سوی دیگر، گاه روحانیت در عرصهی تبلیغ به اهداف و غایاتی دست مییابد همچون «فعّالسازی استعدادها و ظرفیتها» و «ابطال جریانهای فکری»، که بهمراتب مهمتر از مرجعیت شمرده میشود. [۱۲] مرحوم میرزای شیرازیِ بزرگ با آنکه از مراجع عظیمالشأن عصر خود بود، در مواجهه با یکی از جریانها و فرقههای ضالّه، مرحوم حاجآقا رضای همدانی را ـ که از مبلّغان توانا بود ـ مأمور روشنگری و مقابله با آن جریان ساخت. بدینسان «یک مبلغ، گاهی اوقات میتواند چنین کار عظیمی را انجام دهد که خود میرزای شیرازی یا بقیهای که بودند و خواستند چنین کاری را انجام دهند، بر آن تسلط نداشتند».[۱۳] افزون بر این، رهبر معظم انقلاب بر این باورند که هجرت تبلیغی دو یا سهسالهی طلاب، آسیبی به رشد تحصیلی آنان وارد نمیسازد.[۱۴]
- کسر شان دانستن تبلیغ
از دیگر آسیبهای نگرشی در عرصهی تبلیغ، «خلاف شأن دانستن تبلیغ» است. برخی از عالمان دینی بر این باورند که «پرداختن به امر تبلیغ نشانهی بیسوادی» است. [۱۵] متأسفانه باید پذیرفت که این نگرش نادرست، بیارتباط با تبلیغات گستردهی دشمنان و نیز عدم اهتمامِ برخی روحانیون و عالمان دینی به مسئلهی تبلیغ نیست. رهبر معظم انقلاب در اینباره خطاب به مبلّغان دینی میفرمایند:
از این بهشدّت نگرانم. میخواهند نگذارند که روحانیون جوان، مؤمن، شجاع، آگاه و خوشفکر، در محیطهای مختلف – در محیط دانشگاه، در محیط بازار، در محیط روستا، در محیط شهر، در محیط کارگاه – کار خودشان را انجام دهند. درست نقطه مقابل کار آنها، همین کار و مجاهدت فیسبیلاللَّه شماست که با اتقان و با دقّت و بالاتر از همه با اخلاص انجام گیرد.[۱۶]
- مشکلات اقتصادی و سیاسی
به لحاظ نگرشی، آسیب دیگری نیز در میان برخی روحانیون وجود دارد که مانع از اهتمام لازم و جدّی آنان به مقولهی تبلیغ میشود؛ و آن، تمسّک به برخی مشکلات اقتصادی و سیاسیِ جامعه بهعنوان بهانهای برای عدم ورود به عرصهی تبلیغ است. رهبر معظم انقلاب در نقد این نگاه، به سیرهی تبلیغیِ علمای شیعه در نامساعدترین شرایط اجتماعی و تاریخی استناد کردهاند. [۱۷]
تذکر: اگرچه برخی از بیانات رهبر معظم انقلاب در پایگاههای رسمی موجود نیست، اما خوانندگان محترم باید توجه داشته باشند که آن دسته از بیاناتی که پیوند (لینک) آنها در این نوشتار ارائه نشده، از مجموعهی پانزدهجلدی منشور روحانیت استخراج شده است؛ مجموعهای که توسط انتشارات انقلاب اسلامی وابسته به دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتالله العظمی خامنهای منتشر شده است.
حجتالاسلام رضا احمدی
[۱] . بیانات در دیدار روحانیون نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاهها. ۲۶/۰۶/۱۳۸۰.
[۲] بیانات در دیدار مسئولان سازمان تبلیغات اسلامی سراسر کشور. ۲۶/۰۳/۱۳۷۶. بیانات در دیدار روحانیون و مبلغان. ۲۳/۰۹/۱۳۷۷. https://khl.ink/f/2921 بیانات در دیدار روحانیون و فضلا و مبلغان. ۲۷/۱۰/۱۳۷۴.
[۳] بیانات در دیدار علما و روحانیون خراسان شمالی. ۱۹/۰۷/۱۳۹۱.
[۴] بیانات در دیدار روحانیون. ۰۵/۱۱/۱۳۷۳.
[۵] بیانات در دیدار روحانیون. 22/۱۲/۱۳۶۹.
[۶] بیانات در دیدار اعضای مدرسه حقانی. ۲۷/۱۰/۱۳۷۷.
[۷] بیانات در درس خارج فقه. ۲۰/۰۶/۱۳۷۳. https://khl.ink/f/2723«علمای بزرگ در شهرستانها مستقر شوند». بیانات در دیدار علما و روحانیون استان یزد. ۱۲/۱۰/۱۳۸۶.
[۸] « در گذشته در هر کدام از شهرستانهای ما گاهی چند مجتهد مسلّم زندگی میکردند. امروز با معارف جدیدی که فضلا و مجتهدان ما دارند، اگر چنین افرادی در شهرستانها باشند، چه برکات عظیمی بر وجود آنها مترتّب خواهد شد». بیانات در جمع اساتید، فضلا و طلاب حوزه علمیه قم در مدرسه فیضیه. 14/۰۷/۱۳۷۹.
[۹] بیانات در دیدار علما و مدرسان و فضلای حوزه علمیه قم. ۳۰/۱۱/۱۳۷۰.
[۱۰] بیانات در دیدار روحانیون و مبلغان. 23/۰۹/۱۳۷۷. بیانات در دیدار طلاب و روحانیون. ۲۲/۰۹/۱۳۸۸. «علم دین برای تبلیغ است». بیانات در دیدار روحانیون و مبلغان. 27/۱۰/۱۳۷۴.
[۱۱] بیانات در مراسم بیعت فضلاء و طلاب حوزه علمیه مشهد. ۲۰/۰۴/۱۳۶۸. بیانات در دیدار روحانیون و مبلغان. 27/۱۰/۱۳۷۴.
[۱۲] بیانات در آغاز خارج فقه. ۲۹/۰۶/۱۳۷۱.
[۱۳] بیانات در آغاز خارج فقه. 29/۰۶/۱۳۷۱.
[۱۴] بیانات در دیدار علما و طلاب قزوین. ۲۵/۰۹/۱۳۸۲. بیانات در دیدار روحانیون. ۰۵/۱۱/۱۳۷۳. بیانات در دیدار روحانیون در دفتر نمایندگی ولی فقیه در امور اهلسنت سیستان و بلوچستان. ۲۷/۰۸/۱۳۷۰. https://khl.ink/f/2512
[۱۵] بیانات در دیدار فرمانده و جمعی از روحانیون رزمی ، تبلیغی تیپ مستقل ۸۳ امام جعفر صادق. ۱۱/۰۹/۱۳۷۰.
[۱۶] بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۲۳/۱۰/۱۳۷۸.
[۱۷] « یک وقتی بوده است که اگر دعات و مبلّغین شیعه را در جامعه آن روز و در بسیاری از شهرهای همین کشور فعلی ما پیدا میکردند، برای آنها سختترین مجازات را در نظر میگرفتند؛ لیکن تبلیغ متوقّف نشد». بیانات در دیدار جمعی از روحانیون. ۲۷/۱۰/۱۳۷۴.
