این نکته حائز اهمیت است که شرایط و ویژگی‌های کتابی که برای متن درسی تدوین می‌گردد با سایر کتاب‌های علمی، تحقیقی، ترویجی و مروری یا عمومی که در جهت تبیین موضوع یا نظریه علمی نوشته می‌شوند یا مسئله عمومی و غیرعلمی را بازگو می‌کنند، تفاوت‌های بسیاری دارد.

یکی از ایرادهایی که همواره بر متون درسی حوزه های علمیه از طرف افراد مختلف مطرح می شود بحث بروز نبودن این متون است. برخی معتقد اند با توجه به تغییرات و تحولات گریزناپذیر جوامع بشری متناسب با آن نیز باید متون درسی حوزه متحول شده تا جوابگوی نیازهایی باشد که روز به روز بر کمیت و کیفت آنها افزوده می شود. در همین راستا نظر رهبر معظم انقلاب و برخی بزرگان حوزه و اساتید را درباره اشکال به روز نبودن دروس حوزه نقل می کنیم:

مقام معظم رهبری:

«نظام درسی در حوزه باید کوتاه و کارآمد و به‌روز شود.»^[۲]

ایشان در فرازی دیگر با اشاره به اشکال به روز نبودن دروس امروز حوزه می فرماید:

«امّا اشکالی که حوزه‌ی ما، دیروز آن را نداشت و امروز دارد، این است که حوزه‌ی دیروز از دنیای زمان خود عقبتر نبود؛ بلکه جلوتر هم بود … اما امروز، این گونه نیست. امروز، حوزه‌ی علمیه از زمان خودش خیلی عقب است. حساب یک ذرّه و دو ذرّه نیست … تغییر جدّىِ کتب درسی [مهم] است. مسأله‌ی کتابهای درسی را باید جدّی گرفت. باید کتابهای درسی تغییر کند. بنای بر تغییر هم باید بر صرفه‌جویی در وقت طلبه باشد.»^[۳]

علامه مصباح یزدی نیز در این رابطه می فرماید:

«در هیچ کجای جهان متون آموزشی رکود ندارد، بلکه تغییرات در متون و روش ها سالانه اتفاق می افتد. امروز در یک مرکز علمی پویا متنی که صد سال از عمر آن گذشته است تدریس نمی شود، البته می تواند جزء منابع باشد.»^[۴]

شهید صدر معتقد است همواره باید آخرین نظریات در سطوح مختلف چه مقدمات و چه متوسطه یا سطح عالی تهیه و تدوین شود، ۲۰ یا ۳۰ سال بعد که نظریات تغییرات مجددا باید کتب جدیدی تالیف شود.^[۵]

استاد محمد قائنی معتقد است درس های خارج در حوزه های علمیه باید مشکلات روز جامعه را حل کنند اما عملا اینگونه نیست و درس های موجود ناظر به مسائل سنتی و درس هایی است که قبلا در کتاب ها تدوین شده است. وی درباره علت این امر می گوید:

«یکی از دلایل این است که مسائل مستحدثه علاوه بر خبرویت و توانایی متناسب خود، زمان زیادی را می طلبد و سه برابر زمان مصروف در بحث های سنتی را باید شخص درنظر بگیرد و لذا اساتید در درس ها به همان مسائل سنتی می پردازند و به علت وقت و زحمت زیادی که می برد، ورود در این حوزه پیدا نمی کنند.»^[۶]

استاد محمدقائنی صرف پرداختن به موضوع شناسی برای حل این مسائل را کافی نمی داند، و بر این عقیده است که به دلیل وقت زیادی که باید صرف کرد  کمتر کسی به این عرصه ها ورود پیدا می کند.

او هرچند بر این باور است که حوزه از مجتهدین توانمند و آگاه خالی نیست، و  افرادی هستند که توانایی و اهلیت ورود به این مسائل را دارند اما به دلیل صعوبت و مقدمات خاصی که می طلبد، کمتر به آن پرداخته می شود.

این استاد حوزه علمیه قم هرچند اعتراف دارد به اینکه مجتهدین موسس و مبدع مانند شیخ انصاری و شیخ طوسی نداریم اما مجتهدینی تربیت شده اند ولی موانعی برای تمحض و تمرکز در مسائل پیدا شده است و معتقد به عدم امکان تغییر کتاب ها نبوده و می گوید:

«معتقد به عدم امکان تغییر و تبدیل کتاب ها نیستم بلکه معتقدم برای این کتاب ها بدیلی وجود ندارد چون مولفان کتاب ها از نظر قابلیت و استعداد و فعلیت در مرحله ای بودند که قابل مقایسه با دوران کنونی نیستند لذا تا کتابی کارشناسی نشده باشد و مراحل آزمایش را نگذرانده باشد، نباید جایگزین کتاب درسی قبلی شود.»^[۷]

آنچه مسلم است این است که متون درسی حوزه علمیه از استاندارد لازم برخوردار نیستند و از جمله این استانداردها بروز نبودن آنهاست که متناسب با تغییرات و تحولات جامعه نبوده و این امر باعث شده است که نیازهای جامعه را برآورده نکند.

رهبر معظم انقلاب در بیانیه حوزه سرآمد، وضعیت کنونی حوزه را با وضعیت مطلوب دارای فاصله زیادی توصیف می کند و راهکار رفع این مشکل را نیز بروز کردن حوزه معرفی می کنند و می فرمایند:

«با این حال، این انتظار منطقی که حوزه‌ی قم حوزه‌ای پیشرو و سرآمد باشد، فاصله‌ی قابل توجّهی با وضعیّت کنونی دارد. توجّه به نکات زیر میتواند این فاصله را کاهش دهد: حوزه باید به‌روز باشد؛ به طور دائم با زمان پیش برود، بلکه حتّی جلوتر از زمان حرکت کند…»^[۸]

در برخی عرصه ها که در نگاه اول تخصصی به نظر می رسد اما با پیشرفت جامعه عمومیت پیدا کرده و نمی توان به همان مسائل سنتی اکتفا کرد؛ بر همین اساس لازم است دروس حوزه بروز رسانی شوند تا پاسخگوی نیازهای جامعه باشند؛ مثلا امروزه باتوجه به اینکه مباحث مرتبط با بحث کلام جدید یا مسائل جدید کلامی و مباحث فلسفه دین و معرفت شناسی و امثال آن در سطح جامعه تا حدودی عمومیت پیدا کرده است لازم است متون کلامی که در حوزه برای عموم طلاب نوشته شده است بروز رسانی شود و به این مباحث توجه ویژه ای شود وگرنه خروجی این مباحث سنتی دیگر پاسخگو نیست. همچنین در مباحث فقهی و اصولی نیز باید به مباحث روز به ویژه مباحث اجتماعی و حکومتی توجه ویژه ای شود و دیگر متون موجود که مربوط به قرن های گذشته است پاسخگوی نیازی های روز نیست؛ به خصوص که روز به روز بر کمیت و کیفیت این مسائل افزود می شود.

حجت الاسلام والمسلمین ️محمدمهدی فریدونی

[۱] . حجت الاسلام غلامعلی صفایی ‌بوشهری: «کتاب درسی مهمترین نقش را در رشد و تعالی یک پژوهشگر و دانشمند حوزوی ایفا می‌کند و به همین دلیل بزرگان حوزه روی حفظ و یادگیری متون آموزشی حساسیت ویژه‌ای دارند.» (گفتگو با نشریه خشت اول/ زمستان ۱۳۸۷)

[۲] . بیانات آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (حفظه‌الله) در جمع اساتید، فضلا و طلاب حوزه علمیه قم در مدرسه فیضیه، (۱۴/۷/۱۳۷۹)، https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=21451

[۳]. بیانات آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (حفظه‌الله) در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی (۱۳/۹/۱۳۷۴)، https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=3962.

[۴]. محمدتقی مصباح یزدی، مباحثی درباره حوزه، قم، موسسه آموزشی امام خمینی، ۱۳۸۸، ص ۱۷۵.

[۵]. اسماعیل اسماعیلی، اصلاح حوزه در نگاه شهید صدر، مجله حوزه، شماره ۳۲، ص ۷۹، ۱۳۷۶.

[۶]. محمد قائنی، مصاحبه با پایگاه نشست دوره‌ای اساتید، http://neshasteasatid.com/node/7161.

[۷] . محمد قائنی، مصاحبه با پایگاه نشست دوره‌ای اساتید، http://neshasteasatid.com/node/7161.

[۸]. پیام حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مدظله‌العالی) به همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه‌ی علمیه‌ی قم، (۱۷/۲/۱۴۰۴)،  https://farsi.khamenei.ir/message-content?id=60106.