یکی دیگر از آسیب هایی که همواره مورد انتقاد قرار گرفته است بحث طولانی بودن زمان تحصیل در حوزه های علمیه است. یکی از دلایل این طولانی شدن مربوط به دروس و کتب آموزشی طولانی است، مقام معظم رهبری با اشاره به این اشکال می فرماید:

«ادبیاتی را که ما در کتاب «مغنی» یا «مختصر مغنی» یا «مطوّل» یا «مختصر مطوّل» میخوانیم، ادبیات استدلالی است؛ یعنی راهی برای مجتهد شدن در ادبیات است و طلبه‌ی ما این را لازم ندارد. فقیه احتیاج نیست که در ادبیات مجتهد باشد. این‌که گفته‌اند در همه‌ی مقدمات اجتهاد، اجتهاد لازم است، حرف محکمی نیست… در مدّت کوتاهی – یکی، دو سال – از دوره‌ی ادبیات عبور کنند.»^[۱] 

ایشان در جای دیگر می فرماید:

«ما میخواهیم کاری صورت گیرد که طلبه وقتی به پای درس خارج – که اوّلِ شروعِ کارِ جدّی است، والاّ بقیه مقدّمات درس خارج است – میرسد، اگر استاد در درس خارج کلمه‌ای گفت و اشاره‌ای کرد، او گیج و گم نباشد. مسأله‌ی اصولی را بداند. کتاب اصول خوانده باشد. فقه بلد باشد. ذهنش با استدلالها آشنا باشد و مبنای «شیخ» و «آخوند» را بداند. این، هدفِ طلبه‌ای است که سطوحِ مقدّماتی و عالیه را میخواند. اگر بتواند همه‌ی اینها را در ظرف چهار سال بخواند، مگر عیب دارد؟ طلبه را از دیپلم بپذیریم، پنج سال درس مقدّمات و ادبیات و سطوح را بخواند و بعد وارد درسِ خارج شود و کار اصلی را شروع کند. ما اگر زمان را کوتاه کنیم، بعد در این مدّت چیزهای دیگری هم یاد خواهد گرفت.»^[۲]

حجت‌الاسلام رستم‌نژاد معاون آموزش سابق حوزه نیز تصریح می‌کنند که نظر بزرگان و حتی رهبر انقلاب این است که این سنوات تحصیلی باید کاهش پیدا کند. با این وجود به دلیل اینکه طلاب و اساتید در ایام تبلیغی و حج و اربعین و… درس ها را تعطیل می کنند تعداد جلسات برگزار شده به شدت کاهش پیدا می کند.^[۳]

آیت‌الله اسدالله ایمانی،‌ نماینده ولی فقیه در استان فارس یکی دیگر از اساتیدی است که معتقد است: «مدت زمان تحصیل طلاب در حوزه‌های علمیه طولانی‌ است که باید از پژوهشگران و استادان برای فشرده شدن این دوره‌ها بهره برد.»^[۴]

حجت الاسلام والمسلمین زینتی نیز معتقد است دوران طولانی تحصیل در حوزه طلبه را از جامعه دور می‌کند:

«امروز اگر بخواهیم ۲۰ سال طلبه را در حوزه مشغول کنیم رقبای ما صحنه را از دست ما گرفته و خدمات علمی و دینی را با رویکرد خودشان به جامعه و مردم تزریق می کنند… اگر سراغ متن های قدیمی برویم که متقن و غنی هستند و عمق زیادی دارند و پیچیده است، باید فرصت های طولانی ۱۵ تا ۲۰ ساله برای فهم آنها وقت گذاشته شود که این مسأله از صبر و حوصله طلبه امروز خارج است.»^[۵]

این طولانی بودن اگر با بازدهی آن در نظر گرفته شود آسیب مشهود تر است. مثلا ادبیات عرب سه سال تمام خوانده می شود ولی بازدهی لازم را ندارد به گونه ای که نه تنها طلبه توان حرف زدن به زبان عربی را ندارد بلکه توان متن خوانی صحیح را نیز ندارد در نتیجه استاد همواره باید درگیر متن بوده و درس را تطبیق دهد در صورتی که که اگر این کار به درستی انجام شود نباید وقت استاد و طلبه صرف این تطبیقات شود که به تبع آن زمان تحصیل نیز طولانی شود.

رهبر معظم انقلاب علی رغم اینکه بارها نسبت به طولانی بودن مدت تحصیل در حوزه های علمیه تذکر داده‌اند در بیانیه «حوزه پیشرو و سرآمد» نیز مجددا این بحث را به طور جدی مطرح می کنند و می فرمایند:

« یکی از این نکته‌ها، طولانی بودن دوره‌ی تحصیل است. دوره‌ی متن‌خوانی طلبه به شیوه‌ای سؤال‌برانگیز میگذرد؛ طلبه ناگزیر است کتاب قطور و محقّقانه‌ی یک عالِم بزرگ را به عنوان کتاب درسی بیاموزد. این کتاب در واقع مربوط به هنگام ورود او به مرحله‌ی تحقیق اجتهادی است و سپردن آن به او پیش از این مرحله، تنها اثرش، طولانی کردن زمان متن‌خوانی است. کتاب درسی باید حاوی مطلب و زبان مناسب طلبه برای دوران محدود پیش از ورود به مرحله‌ی تحقیق باشد. تلاش موفّق یا ناموفّق بزرگانی همچون آخوند خراسانی، حاج شیخ عبدالکریم حائری و حاج سیّدصدرالدّین صدر برای جایگزین کردن کتابهایی چون قوانین و رسائل و فصول، با کفایه و دررالفوائد و خلاصه‌الفصول، با نگاه به همین ضرورتِ مهم بوده است. با اینکه آنها در زمانی زندگی میکردند که طلبه با انبوه واردات ذهنی و تکالیف عملی مانند امروز روبه‌رو نبود.»^[۶]

با بازنگری و استاندارد سازی متون آموزشی حوزه های علمیه، زمان تحصیل نیز متناسب و کوتاه خواهد شد. آنچه امروزه به عنوان کتاب آموزشی در حوزه‌های علمیه تدریس می شود استاندارد آموزشی را ندارد و تنها به عنوان منبع قابل استفاده است و از آنجایی که استاندارد آموزشی در آن رعایت نشده است حتی با طولانی شدن زمان تحصیل باز هم تمام محدوده خوانده نمی شود. در واقع این طولانی شدن زمان تحصیل معلول آسیب‌ها و عوامل دیگری هست مانند مغلق بودن متن کتاب ها و حجم زیاد کتاب و مطالب غیر کاربردی و بدون بر طرف کردن این آسیب ها عملا مشکل طولانی بودن زمان تحصیل نیز حل نخواهد شد از اینرو لازم است مجموع این آسیب ها دیده شود و باهم برطرف شود تا بتوان به یک متن و ساختار آموزشی مناسبی دست یافت.

پیشنهاد می شود با برطرف کردن این آسیب هایی که عامل طولانی شدن زمان تحصیل شده است؛ تعداد سنوات تحصیل عمومی حوزه به نصف کاهش پیدا کند و بعد از پنج سال به صورت تخصصی متناسب با استعداد و توانمندی طلاب رشته های تخصصی مختلفی در نظر گرفته شود.

حجت‌الاسلام محمدمهدی فریدونی

[۱]. بیانات آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (حفظه‌الله) در جمع اساتید، فضلا و طلاب حوزه علمیه قم در مدرسه فیضیه، (۱۴/۷/۱۳۷۹)

[۲]. بیانات آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (حفظه‌الله) در دیدار جمعی از نخبگان حوزوی، (۱۳/۹/۱۳۷۴)

[۳]. مهدی رستم‌نژاد، نشست صدسالگی احیای حوزه

[۴]. اسدالله ایمانی،‌ نشست ماهانه مدیران و معاونان حوزه‌های علمیه شیراز

[۵]. علی زینتی، گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا

[۶]. پیام حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مدظله‌العالی) به همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه‌ی علمیه‌ی قم، (۱۷/۲/۱۴۰۴)